مریم میخانک بابایی
در سال های گذشته در کشور که منابع هیدروکربوری در دسترس تر و شرایط برای مصرف هم مهیا بود دیگر نگاه ها به آسمان نبود و این تشعشات خورشید برای تولید انرژی بیشتر، دیده نمی شد. مفهوم تولید انرژی فقط  از منظر نفت و گاز تجلی می کرد. منبع غنی که در نهایت یک روزی به اتمام می رسد.
خاطرمان است در سال های بسیار دور گذشته هم شمارش معکوس اتمام منابع نفتی مطرح بود و اینکه در بهترین حالت اگر با بالاترین تکنولوژی هم بتوانیم منابع هیدروکربوری تولید کنیم این منابع بالاخره یک روز تمام می شوند. اما باز در آن زمان هم به فکر استفاده از منابع طبیعی برای تولید انرژی مانند باد و خورشید نیفتادیم و جایگزین موازی بر منابع فسیلی ایجاد نکردیم و به فکر گسترش آن هم برنیامدیم.
در این مطلب در نظر داریم نگاهی اجمالی بر برنامه ریزی های انرژی های تجدیدپذیر به عمل آوریم و بررسی کنیم که استفاده از این انرژی طبیعی و قابل دسترس تر از منابع هیدروکربوری چگونه در کشور شکل گرفته است. اما قبل از بررسی تولید انرژی تجدیدپذیر در ایران یک ارزیابی از انرژی تجدیدپذیر در جهان ارائه می دهیم.
افزایش ظرفیت تولید برق تجدیدپذیرها در جهان
ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر جهان در سال ۲۰۲۴ به ۴,۴۴۸ گیگاوات (4 میلیون و 448 هزارمگاوات) رسیده است و رشد سالانه ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در جهان در سال ۲۰۲۴ حدود 15.1 درصد بوده است. کشورهای پیشرو در توسعه تجدیدپذیرها شامل چین، آمریکا، آلمان و هند هستند.
اما رکورد تاریخی سرمایه‌گذاری جهانی در انرژی؛ ۳.۳ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۵ و آنچه از آمارها برمی آید سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک به دو برابر سوخت‌های فسیلی رسیده است. (ساتبا، 2025 ) این رشد قابل توجه در شرایطی رخ می‌دهد که جهان با چالش‌های متعددی از جمله تنش‌های ژئوپلیتیک، نااطمینانی‌های اقتصادی و نگرانی‌های فزاینده درباره امنیت انرژی دست و پنجه نرم می‌کند.
بر اساس گزارش سازمان انرژی و بهره وری ایران (ساتبا)، سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های پاک رشد چشمگیری داشته است که رکورد تولید 3.3 تریلیون دلار تقریباً دو برابر سرمایه‌گذاری در بخش سوخت‌های فسیلی است که حدود ۱.۱ تریلیون دلار برآورد شده است؛ این شکاف روزافزون نشان‌دهنده تغییر جهت واضح جهان به سمت انرژی‌های کم‌کربن است.
براساس جدیدترین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، چین به عنوان بازیگر اصلی این تحولات، اکنون به بزرگترین سرمایه‌گذار انرژی در جهان تبدیل شده است. نکته حائز اهمیت این است که کشور چین به تنهایی تقریباً به اندازه مجموع سرمایه‌گذاری اتحادیه اروپا و ایالات متحده در بخش انرژی هزینه می‌کند. سهم چین از سرمایه‌گذاری جهانی در انرژی‌های پاک از ۲۵ درصد در دهه گذشته به نزدیک ۳۰ درصد افزایش یافته است که نشان‌دهنده تمرکز استراتژیک این کشور بر فناوری‌هایی مانند انرژی خورشیدی، بادی، برق‌آبی، هسته‌ای، باتری‌ها و وسایل نقلیه الکتریکی است.
در بخش انرژی خورشیدی، پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری در سال ۲۰۲۵ به ۴۵۰ میلیارد دلار برسد که شامل پروژه‌های نیروگاهی بزرگ و همچنین نصب پنل‌های خورشیدی پشت‌بامی می‌شود.
این رقم، انرژی خورشیدی را به بزرگترین بخش سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی تبدیل کرده است. همزمان، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های ذخیره‌سازی باتری نیز با رشد قابل توجهی روبرو بوده و امسال از مرز ۶۵ میلیارد دلار عبور خواهد کرد.
 

 
  
سیر تاریخی برق تجدیدپذیرها در ایران
سیر تاریخی استفاده از انرژی های تجدیدپذیر در ایران به دهه ۱۳۵۰ شمسی از  تولید برق از منابع خورشیدی و بادی بر می گردد که این میزان تولید بیشتر در حد بسیار محدود و آزمایشی بوده و ظرفیت تولید برق در حد مگاوات یا حتی کیلووات نیز به‌ندرت ثبت شده است. در واقع، تمرکز آن دوره بر مطالعه، تحقیق و اجرای پروژه‌های پایلوت (آزمایشی) بوده است تا تولید برق به شیوه انبوه باشد.
گفته می شود که در دهه 1350 انرژی خورشیدی محدود و تحقیقاتی توسط برخی دانشگاه‌ها (مثل دانشگاه تهران و صنعتی شریف) و با همکاری سازمان انرژی اتمی ایران آغاز شده است.
استفاده‌هایی در آب‌گرم‌کن‌های خورشیدی و نمونه‌های آزمایشی سلول‌های فتوولتائیک در برخی مناطق دورافتاده به اجرا درآمد که همانطور که گفته شد عمده تمرکز بر پژوهش‌های بنیادین و نه تولید گسترده برق بوده است.
در حزوه تولید انرژی بادی در اواخر دهه ۱۳۵۰ ، مطالعات اولیه برای امکان‌سنجی استفاده از باد در مناطق خاصی مانند شهر منجیل (گیلان) صورت گرفت اما اولین توربین‌های بادی در ایران در دهه ۱۳۷۰ در منجیل و بینالود(خراسان رضوی) نصب شدند.
در بهترین حالت، توربین‌های بادی کوچک در حد چند کیلووات برای آزمایش یا استفاده در مناطق روستایی نصب شده باشند، ولی تولید برق قابل سنجش صنعتی از باد وجود نداشت.
 در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰، ظرفیت بسیار ناچیز تولید انرژی خورشیدی و بادی و در حد آزمایشگاهی صورت گرفت و از دهه 1370 به بعد، انرژی بادی رشد نسبی با آغاز انرژی پروژه منجیل صورت گرفته است. در این سال ها توجه به انرژی خورشیدی بسیار اندک بوده است و انرژی بادی در دهه 1370 رشد قابل توجهی نسبت به انرژی خورشیدی یافت به طوری که انرژی بادی در سال 1370 در حدود 2 و انرژی خورشیدی در حدود یک مگاوات تولید برق را برعهده داشتند. در واقع از اواخر دهه ۱۳۹۰، انرژی خورشیدی با سرعت بیشتری رشد کرد و در حال حاضر نیز از انرژی بادی پیشی گرفته است.
در ایران، از دهه 80 به بعد توجه به رشد انرژی های تجدیدپذیر در برنامه ریزی های پنجساله توسعه پنجم و ششم خودنمایی کرد و دولت ها و نهادها ملزم به تولید برق از این منبع خدادادی برآمدند که با وجود تاکید به آن در برنامه ها نه تنها توسعه ای نیافت بلکه رشد قابل وجهی را هم به دنبال نداشت.
 
 
 
                   روند ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در ایران از دهه ۱۳۵۰ تا سال ۱۴۰۳
                                                                                                                                                                 IRENA , Global Wind Atlas

 

برنامه پنجم توسعه که در سال اجرایی آن به سال های 1389 تا 1394 برمی گردد هدف‌گذاری برای ایجاد ۵۰۰۰ مگاوات ظرفیت انرژی تجدیدپذیر تا پایان برنامه مشخص شده بود. همچنین، قانون‌گذاری‌های لازم برای خرید تضمینی برق تجدیدپذیر نیز بر اساس سند برنامه پنجم پیش‌بینی شده بود. اما گزارش ها از عملکرد نشان می دهد که تحقق این وعده‌ها تنها حدود 20 درصد از برنامه بود زیرا ظرفیت نصب‌شده تجدیدپذیرها تا پایان برنامه پنجم حدود ۸۰۰–۸۵۰ مگاوات بوده است.
اجرای برنامه برنامه ششم توسعه که مقارن با سالهای ۱۳۹۵–۱۴۰۰ است همانند برنامه پنجم، هدف‌گذاری برای نصب سالانه ۱۰۰۰ مگاوات و در مجموع ۵۰۰۰ مگاوات پیش‌بینی شده بود که این برنامه نیز تنها توانست 20 درصد از هدفگذاری را محقق کند و تا پایان برنامه در حدود 850 مگاوات ظرفیت نصب شده تحقق یافت.
این شیوه عملکرد و رشد لاک پشتی در توسعه تجدیدپذیرها نشان دهنده موانع اجرایی و تاخیر در پیاده سازی اجرای برنامه ریزی ها بوده است که اگر حداقل برنامه ها در زمان خود عملیاتی می شد امروز زیرساخت ها و رشد تصاعدی در انرژی های خورشیدی و بادی را شاهد می بودیم.
 
دلایل اصلی در عدم تحقق اهداف انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران
این روزها که تکاپوی ساختار دولت و وزارت نیرو بر توسعه تجدیدپذیرها بنا شده است و وزارت نیرو تمام تلاش خود را برای تامین اندک برق مازاد ظرفیت موجود به کار بسته است و آمار رشد تولید برق از تجدیدپذیرها تا پیک امسال اعلام می شود و نوید تامین برق را در پیک سال های آینده را از این حوزه می دهد. اما پرسش معمولی که مطرح می شود این است که به چه علت افزایش ظرفیت تولید از این منبع عظیم خدادی به عمل نیامد که مجبور شده ایم در اندک زمان به حداکثر تولید بیاندیشیم که اگر این انرژی اجرایی را در سال های دهه 80 و 90 به کار بسته بودیم حداقل این روزها ظرفیت قابل توجهی همراستا با تولید برق از انرژی فسیلی را می داشتیم.
 عدم ثبات سیاست‌گذاری و بی‌ثباتی اقتصادی، عدم تخصیص بودجه کافی و نبود تامین مالی مناسب، فشار بر مصرف انرژی یارانه ای و اولویت نداشتن انرژی پاک به دلیل در دسترس بودن انرژی فسیلی و باور پایداری انرژی نفت و گاز و تامین برقی پایدار از جمله رئوس اصلی عدم تحقق تجدیدپذیرها در ایران بوده است.
کارشناسان در مورد دیگر عوامل معتقدند، تغییرات مکرر در قوانین، آیین‌نامه‌ها و نرخ خرید تضمینی برق باعث عدم سرمایه گذاری و بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران در این عرصه شد. افزایش نرخ ارز و تورم بالا، هزینه واردات تجهیزات مانند پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی را افزایش داد و پروژه‌ها را غیراقتصادی کرد. همچنین کاهش ارزش پول ملی باعث شد قراردادهای تضمینی فروش برق از نظر سرمایه‌گذار خارجی جذاب نباشند.
همچنین قیمت پایین سوخت‌های فسیلی به دلیل یارانه گسترده در کشور باعث می‌شود استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر توجیه اقتصادی کمتری داشته باشد. از سوی دیگر دولت‌ها هم معمولاً به جای بازتوزیع یارانه برای حمایت از انرژی‌های پاک، به حفظ قیمت پایین برق اولویت داده‌اند.
 ضعف در اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی عمومی نیز یکی دیگر از دلایل عدم توسعه تجدیدپذیرها در این سال ها بوده است. در نبود آگاهی عمومی، مقاومت اجتماعی یا بی‌تفاوتی نسبت به تحولات حوزه انرژی شکل می‌گیرد که بر پذیرش اجتماعی تأثیر منفی دارد.
در واقع، یک شکاف جدی بین اهداف سیاست‌گذاری و ظرفیت اجرایی کشور در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر وجود داشت که نتوانست برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده در سطح اسناد رسمی به خوبی اجرا کند. اما اجرا به دلایلی چون کمبود منابع، ناپایداری اقتصاد کلان، و نبود حمایت رسانه‌ای و اجتماعی با شکست نسبی روبه‌رو شده است.
از سال 1400 و با شروع این دهه، نگاه به توسعه انرژی از خورشید و بادی بیشتر شد و ناترازی برق و سرعت در دستیابی به برق یکی ازعوامل رشد این بخش بوده است. برنامه هفتم توسعه نیز که اجرا شدن آن از دولت چهاردهم آغاز گردید اولویت بر توسعه برق تجدیدپذیرها بیش از نیروگاه های فسیلی در دستور کار دولت قرار گرفت و با شروع دولت یک تغییر رویکردی در تولید برق خورشیدی پدید آمد.
فراخوان جذب سرمایه گذار، تامین مالی  و یا حتی مشارکت در تسریع تولید برق، شناسایی گلوگاه ها و کمک به رفع آن ها، هدفگذاری در تولید برق فراتر از برنامه هفتم توسعه در دستور کار قرار گرفت به طوری که در برنامه هفتم توسعه تولید 12 هزار مگاوات برق مورد پیش بینی قرار گرفت که با اعلان آن از سوی دولت قرار شده است این میزان به 30 هزار مگاوات ارتقا یابد.
اما بر اساس گزارش مرکز پایش منابع انرژی تجدیدپذیر و تولیدپراکنده، نیروگاه‌های تجدیدپذیر رویت پذیر کشور در سه ماه نخست سال جاری بالغ بر 836 گیگاوات ساعت از سبد انرژی برق کشور را تامین کردند که نشان دهنده رشد 30 درصدی در این بخش نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است.
بر اساس برنامه هفتم توسعه، هدف‌گذاری برای افزایش ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر به ۱۲ هزار مگاوات تا سال ۲۰۲۸ صورت گرفته است و در سند چشم‌انداز ۲۰۳۱ ساتبا، هدف تولید ۳۰ هزار مگاوات برق از منابع تجدیدپذیر پیش‌بینی شده است و به گفته وزیر نیرو ظرفیت برق تجدیدپذیر کشور تا پایان سال ۱۴۰۴ به بیش از ۱۱ هزار مگاوات خواهد رسید.
 
 

اما رشد تولید برق و تامین برق و رفع ناترازی از آمال و آرزوهای اقتصاد برق ایران است که علاوه بر تامین برق امید است برقی با کمترین آلایندگی و مضرات زیست محیطی تولید شود که برق تجدیدپذیرها از این گونه است. رشد 30 درصدی انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران حداقل در سه ماهه سال جاری نقطه قوت افزایش ظرفیت تولید برق است اما پایداری آن در سال های آتی مهم است. این رشد به چند عامل مهم دارد که می‌توانند مسیر و سرعت این رشد را تعیین کنند:

1. سیاست‌ها و برنامه‌های دولت:  اگر دولت ایران همچنان به سیاست‌های تشویقی مثل یارانه‌ها، معافیت‌های مالیاتی و تسهیل سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر ادامه دهد، احتمال رشد پایدار و سریع وجود دارد. برنامه‌های چشم‌انداز 1404 و 1450 هم اهداف مشخصی برای افزایش سهم انرژی‌های پاک دارند.
2. پیشرفت فناوری و زیرساخت‌ها: هرچه فناوری‌های بومی و زیرساخت‌ها در این حوزه توسعه پیدا کند، هزینه‌ها کاهش و بهره‌وری افزایش می‌یابد که به رشد کمک می‌کند.
3. تقاضای داخلی و بازار انرژی:  با افزایش تقاضای انرژی و فشارهای زیست‌محیطی، انگیزه برای استفاده از انرژی‌های پاک بیشتر خواهد شد.
4. عوامل اقتصادی و بین‌المللی: تحریم‌ها، نوسانات قیمت نفت و گاز و وضعیت اقتصاد جهانی می‌توانند روی سرمایه‌گذاری در این بخش تأثیرگذار باشند.

با این شرایط، می‌توان گفت که رشد انرژی تجدیدپذیر در ایران حداقل تا 10 تا 15 سال آینده ادامه دارد و حتی سرعت آن می‌تواند بیشتر شود به شرطی که حمایت‌های کلان و سرمایه‌گذاری‌ها ادامه پیدا کند. البته این رشد ممکن است با چالش‌هایی هم روبه‌رو شود که باید مدیریت شود.

 
از جمله چالش هایی که ممکن است بر سر راه توسعه تجدیدپذیرها مانع شود وابستگی به سوخت‌های فسیلی است. ۸۷ درصد از برق ایران از منابع گازی تأمین می‌شود که این موضوع مانعی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است.
نیاز به جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی برای توسعه پروژه‌های تجدیدپذیر احساس می‌شود.
رفع موانع اداری و بوروکراسی از ضروریات است. فرآیندهای پیچیده صدور مجوز و تخصیص زمین از جمله مشکلات موجود در مسیر توسعه این بخش است که اخیرا وزارت نیرو در هماهنگی با ساتبا، برون سپاری این مسئولیت را در جهت توسعه به استان ها واگذار کرده است که اهلیت سنجی و واگذاری زمین با استانداری ها خواهد بود.
در نهایت اینکه تا تیر ۱۴۰۴، در حدود ۱,۸۰۰ مگاوات ظرفیت تولید برق ایران از انرژی های تجدیدپذیر بوده است و این نشان می دهد که سهم تولید برق تجدیدپذیرها به نسبت کل تولید انرژی برق کشور 2 درصد است و جا دارد این میزان به دلیل پتانسیل ایران به لحاظ خورشیدی و بادی توسعه یابد. برنامه ریزی های توسعه ای نیز که الزامات است توسعه آن را فراهم کرده است. بخش خصوصی نیز که بازوی اصلی هدایت آن را بر عهده دارد اعلام امادگی کرده است و تنها اجرا و پیاده سازی و پیگیری پروژه ها مد نظر است که دولت وظیفه دارد هر نوع موانعی را بر سر راه توسعه این بخش بردارد تا هدفگذاری آن که جبرانی بر رفع ناترازی است اتفاق افتد. این شرایط یادآورعبارتی است که ابر و باد و مه و خوشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری.