مریم میخانک بابایی
هر ساله با شروع فصل سرما بویژه از پاییز تا زمستان، موضوع آلودگی هوا و افزایش شاخص آلایندگی از سوی سامانه کیفیت هوای شهرها اعلام می شود. همچنین هر ساله با اعلام این افزایش شاخص آلایندگی هوا، همه توجه ها به سمت نیروگاه ها و تکرار این عبارت می رود که مازوت سوزی نیروگاه ها منجر به افزایش آلایندگی شهرها شده است.
پرسشی که همواره مطرح می شود این است که به چه دلیل این مازوت سوزی متوقف نمی شود؟ چرا با وجودی که گفته می شود، دلیل آلودگی هوای شهرها نیروگاه های مازوت سوز هستند، پس چرا راهکاری برای رفع آن نمی شود و هرساله شاهد تکرار این آلایندگی شهری از سوی نیروگاه هایی که تنها وظیفه تولید برق را دارند، هستیم؟
طرح چنین سوالی و یافتن پاسخ  و راه حل های آن، پرسش دیگری را مطرح می کند که آیا صد درصد آلودگی هوای شهرها از مازوت سوزی است؟! در واقع میزان مازوت تخصیصی به نیروگاه ها به چه میزان است که با سوختن همه آن ها، متهمین ردیف اول آلایندگی هوای شهرها می شوند؟
به گزارش شرکت مادر تخصصی برق حرارتی کشور، از میان ۱۳۲ نیروگاه در کشور تنها ۱۴ نیروگاه، امکان استفاده از سوخت مازوت داشته و سوخت دوم سایر نیروگاه‌ها گازوئیل است؛ از این رو ۱۰ درصد ازنیروگاه‌های کشور مازوت‌سوز هستند. همچنین بر اساس گزارش این شرکت تولید برق، از سال ۸۸ تاکنون یک لیتر هم مازوت در نیروگاه‌های پایتخت مصرف نشده است و اساسا نیروگاه های تهران مازوتی نمی سوزانند که دلیل آلایندگی شهر تهران از مازوت سوزی این نیروگاه ها باشد.
از سوی دیگر مصرف اصلی سوخت نیروگاه های کشور گاز است و گاز به عنوان سوختی پاک و بدون آلاینده در دنیا شناخته می شود اما نیروگاه ها در فصل زمستان با کمبود سوخت گاز به دلیل اولویت مصرف خانگی، مجبور به استفاده از گازوئیل به عنوان سوخت دوم می شوند. این سوخت دوم نه تنها به نیروگاه ها بلکه به همه صنایع نیز تعلق می گیرد، اما به دلیل کمبود سوخت دوم نیز نیروگاه ها و صنایع مدت کوتاهی مجبور به مصرف مازوت هستند که درصد بالای گوگرد موجود در مازوت باعث می شود این فراورده نقش بسزایی در آلایندگی داشته باشد و هزینه گوگرد زدایی از فراورده هم که بایستی از مبدا یعنی پالایشگاه ها صورت بگیرد نیز انجام نمی شود و بدین ترتیب مازوت به عنوان سوختی مخرب و متهم ردیف اول آلایندگی هوا محسوب می شود.  
اما نکته مهم تر که دانستن آن الزامی است این است که از بین کل صنایع و مجتمع های صنعتی که همزمان با نیروگاه ها در حال سوزاندن سوخت های قابل دسترس پالایشگاه های کشور هستند، 10 درصد نیروگاه های کل کشور مازوت سوز هستند و به اعتقاد کارشناسان محیط زیست، جرم مولکولی و ضریب نهایی بازده گوگرد موجود در مازوت تا 5 کیلومتر تاثیرگذاراست و با این تحلیل کارشناسی باید گفت که نیروگاه های موجود در کشور که در حال حاضر امکان مصرف مازوت دارند بیش از 5 کیلومتر تا نزدیکترین شهر فاصله دارند. درواقع این تحلیل می تواند ادعای مازوت سوزی نیروگاه ها و دلیل آلایندگی بر شهرها را به کلی رد کند. همچنین دلیل آلایندگی شهر تهران را بر مازوت سوزی نیروگاه ها نیز کلا منتفی می شود زیرا بر اساس گفته مدیرعامل برق حرارتی کشور، نیروگاه های تهران به هیچ وجه مازوت نمی سوزانند.
پس از حل موضوعات مذکور منظر دیگری هم وجود دارد. اگر این موضوع را بپذیریم که مازوت سوزی نیروگاه ها نتیجه آلودگی هواست، پس به چه علت در دیگر روزهای سال که سوخت نیروگاه ها توسط گاز صورت می گیرد باز هم هوای شهرها بویژه تهران آلوده است و شاخص آلایندگی بالایی ثبت می شود.
با وجود مستندات مطرح شده، افزایش شاخص آلایندگی در فصول گرم سال نیز در شهرها به ثبت رسیده است که در این فصول مازوتی مصرف نمی شود. این آمار و مستندات در سامانه کیفیت هوای تهران کاملا در دسترس قرار دارد.
بر اساس آمار سامانه پایش کنترل کیفیت هوای شهر تهران از کل ایستگاه های موجود، این طور به نظر می رسد که شهر تهران در سه ماهه اول امسال ( 63 روز) ، فقط 41 روز به لحاظ آلایندگی، در شرایط قابل قبولی بوده است و در این سه ماه یعنی از 63 روز، 19 روز آن ناسالم برای گروه حساس، 2 روز ناسالم و یک روز هم خطرناک گزارش شده است. مقایسه فصل بهار سال 1401 با 1400 نیز این تحلیل را کامل می کند که در سه ماهه اول سال 1400 هیچ هوای پاکی گزارش نشده است و در این دوره 57 روز شهر تهران شرایط آب و هوایی، وضعیت قابل قبولی را به لحاظ آلایندگی ثبت می کند و همچنین 6 روز آن هوای ناسالمی را تجربه کرده است.
این آمار از آنجایی قابل تامل است که در سه ماهه اول سال معمولا شرایط آب وهوا بهاری و همراه با وزش باد بوده و ضریب تخلیه هوا کاملا مشهود است، اما وضعیت آلایندگی هوا، باز در شرایط ناسالم گزارش می شود. پس در اینجا با این ادعا و مستندات آماری، سوالی مطرح می شود که چرا میزان آلایندگی برای فصل بهاری به ثبت می رسد که نیروگاه ها و دیگر صنایع از سوخت گاز به عنوان سوختی پاک استفاده می کنند و از مازوت سوزی هم خبری نیست؟ این منشا آلایندگی از کجا ناشی می شود؟
مقایسه آماری سه ماهه دوم سال های 1400 و 1401 نیز تجربه متفاوتی از روزهای ناسالم در شهر تهران ارائه می دهد و این آمارها رفته رفته با ورود به سه ماهه سوم تغییر کرده و به تعداد روزهای ناسالم و خطرناک بیش از دیگر روزهای سال در آمارهای سامانه کنترل کیفیت هوای تهران به چشم می خورد.


همانطور که از شواهد امر و دلایلی که از آلایندگی شهرها مشخص است؛ می توان این گونه ارزیابی کرد که تنها نمی توان یک منبع، و آن هم نیروگاه ها را دلیل اصلی آلایندگی شهرها برشمرد. استفاده از سوخت و منشا آلایندگی در دیگر حوزه ها بویژه خودرو و سیستم حمل ونقل نیز وجود دارد که می تواند دلیل بارزی بر آلودگی شهرها باشد. اینکه در ابتدای سال و در شرایط آب و هوایی بهار و تابستان نیز شهرها آلایندگی را تجربه می کنند این موضوع به دیگر عامل یعنی سوخت خودروها بویژه در سیستم حمل و نقل شهری نیز ناشی می شود. نیمی از خودروهای سبک و سنگین در کشور به دلیل غیراستاندارد بودن و یا بعضا فرسوده بودن، گازهای آلاینده ای را ناشی از سوختن در فضا منتشر می کنند که در صورت  وزش باد و جابه جایی هوا، آلایندگی کمتری به ثبت می رسانند اما با شروع روزهای سرد سال به دلیل حاکمیت پدیده اینورژن (وارونگی هوا) این جابه جایی کمتر بوده و شاخص آلایندگی از مرز ناسالم نیز عبور می کند.
همچنین افزایش روزهای آلاینده در شهرها بویژه تهران بین دو سال 1400 تا 1401 و مقایسه دوره های مشابه این دو سال نشان می دهد که میزان افزایش مصرف سوخت خودروها به افزایش میزان آلایندگی دامن زده است و این میزان در آمارهای ارائه شده شرکت ملی پخش فراورده های نفتی کاملا مشهود است. میزان میانگین مصرف بنزین در سال 1400 نزدیک به 95 میلیون لیتر در روز برآورد می شود که این میزان مصرف با افزایش چند درصدی روزانه به میانگین 104 تا 105 میلیون لیتر در سال 1401 می رسد و با وجود افزایش مصرف سوخت و ناپایداری هوا  این موضوع به تشدید آلایندگی هوا در زمستان کمک می کند.
گفتنی است که آمارهای موجود در سازمان پایش کنترل کیفیت هوای تهران از کاهش چشمگیر روزهای پاک در تهران بویژه در 6 ماهه اول سال حکایت می کند که بر مبنای آماری، تعداد روزهای پاک به بیشتر از 3 روز نیز نمی رسد. بنابراین چاره اندیشی اساسی و بنیادینی برای رفع آلودگی هوا از جهات متعدد نیازمند رسیدگی است و کلیه دستگاه ها و نهادهای متولی می بایست نسبت به واکاوی و رفع این مهم پیشقدم شوند. اینکه نگاه را بر اساس یک منبع و یا یک نوع سوخت متمرکز کنیم فقط نشان از دست دادن زمانی است که می توانستیم روی دیگر عوامل آلاینده نیز تمرکز کنیم و درصدد رفع آن برآییم. عواملی که در صورت رسیدگی و اقدامات عاجل، مشکل آلایندگی هوای شهرها را رفع می کند.