مریم میخانک بابایی

تولید برق از تجدیدپذیرها در اقتصاد برق کشور شتاب گرفته و دلیل آن هم ناترازی است. اما این تولید برق به نظر ساده ارزیابی می شود اما با عملیاتی کردن آن و دستیابی به رشد فزاینده، آن هم در زمان اندک، تولید برق از تجدیدپذیرها بویژه برق خورشیدی را با چالش های متفاوتی مواجه کرده است. شاید اگر در گذشته تولید برق از تجدیدپذیرها به آرامی صورت می گرفت و شاهد رشد تصاعدی از آن بودیم دیگر امروز نگاه هایمان را خیره به تجدیدپذیرها باقی نمی ماند. اما چاره ای نیست و باید برق مصرفی متقاضیان تامین شود و همه دستگاه ها دست به دست هم دهند تا حداقل در زمان اندک شاهد رشد تولید از آن باشیم. حال در این بازه زمانی تولید آن چگونه است و چه چشم اندزی بر آن وجود دارد؟ در گفتگوی ما با جعفر محمدنژاد سیگارودی معاون سرمایه‌گذاری سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) مطرح شده است که در ادامه می خوانید.
 

در حال حاضر تولید برق تجدیدپذیرها در کشور چگونه است و چه میزان رقم تولیدی را به خود اختصاص می دهد؟
تا انتهای هفته اول تیرماه 1404 مجموع ظرفیت نیروگاه های تجدیدپذیر کشور 1815 مگاوات بوده که در حال بهره برداری هستند. حال اگر بخواهیم به تفکیک هم عرض کنیم، عملا 271 مگاوات تولید برق از نیروگاه های مقیاس کوچک خورشیدی و 1032 مگاوات از نیروگاه های خورشیدی بزرگ است و در یک جمع بندی می توان گفت از کل ظرفیت منصوبه نیروگاه های تجدیدپذیر حدود 1300 مگاوات آن را انرژی خورشیدی اختصاص می دهد؛ و منطقی است در همه جای دنیا نیز بدین گونه است که به دلیل مشخصه وضعیت خورشید و سهولت در نصب و راه اندازی، بهره برداری از این انرژی بیشتر باشد و کشور ما هم پتانسیل بسیار خوبی در این زمینه دارد.
در تقسیم بندی های دیگر از انرژی تجدیدپذیر می توان به 377 مگاوات نیروگاه بادی اشاره کرد و ظرفیت باقیمانده از کل تجدیدپذیرها به نیروگاه های برق آبی کوچک، بخشی به نیروگاه های زیست توده و بخشی نیز به توربین انبساطی اختصاص دارد.
این 1815 مگاوات برق تولیدی تجدیدپذیرها را اگر بخواهیم به درصد نسبت به کل انرژی تولیدی اعلام کنیم آیا می توان گفت نزدیک به دو درصد تولید انرژی در کشور است؟
درحال حاضر مجموع ظرفیت نامی کل نیروگاه های برق منصوبه در کشور حدود 95 هزار مگاوات است که این عدد 1815 مگاوات انرژی تجدیدپذیر حدود دو درصد از سهم نیروگاه های تولید برق کشور را در اختیار دارد. اما یک نکته ای را عرض کنم که در دنیا نیز مرسوم است وقتی آمار نیروگاه‌های تجدیدپذیر را ارائه می دهند نیروگاه های برق آبی بزرگ را نیز شامل می شود و ظرفیت تولید برق آبی های در کشور ما بیش از 12 هزار مگاوات است و اگر سال آبی خوبی هم داشته باشیم می توان روی این ارقام حساب کرد زیرا به عنوان تولید انرژی تجدیدپذیر به حساب می آیند و اگر این میزان را به انرژی خورشیدی و بادی و زیست توده اضافه کنیم تولید انرژی تجدیدپذیر ما رقم بزرگی می شود و بیش از 10 هزار مگاوات به این ظرفیت اختصاص دارد. اما اگر برق آبی بزرگ را نخواهیم در نظر بگیریم سهم انرژی تجدیدپذیر ما همان حدود 2 درصد از تولید انرژی در کشور است.
موضوع اصلی کشور بحث تسریع در روند تولید برق از تجدیدپذیرها به دلیل مشکل ناترازی است و همه نهادها هم دست به دست هم داده اند تا این موضوع نسبت به گذشته توسعه یابد. به نظر شما چرا این بخش در گذشته رشد قابل توجهی نکرد؟
اینکه تا الان نتوانستیم به رشد معقولی در افزایش ظرفیت تولید تجدیدپذیرها داشته باشیم دلیل آن در دسترس بودن سوخت فسیلی در کشورمان بوده است و کمبود انرژی برای ما به عنوان چالش محسوب نمی شد. اما 15 تا 20 سالی است که در دنیا توجه به توسعه انرژی از تجدیدپذیرها ریل گذاری شده است تا از وابستگی به سوخت فسیلی فاصله بگیریم که این هم به موضوعات فنی و اقتصادی و مباحث زیست محیطی برمی گردد و ما نیز باید در این ریل قرار بگیریم که اگر نپذیریم قطعا نمی توانیم این ناترازی را حل کنیم.
توضیح بیشتر اینکه مطالعات و تجربه نشان می دهد، در حال حاضر  قیمت یک کیلو وات ساعت برق خورشیدی یک سوم برق فسیلی است و این از لحاظ اقتصادی بسیار مقرون به صرفه است. از لحاظ موضوع فنی نیز یک نیروگاه خورشیدی اگر بخواهد همین امروز استارت بزند و زمین هم داشته باشد بین 3 تا 4 ماه می تواند آن را احداث و برق تولیدی را به شبکه وصل کند. موضوع سوم در بخش نیروگاه فسیلی اگر تمام تجهیزات هم آماده باشد حداقل 4 سال زمان می برد که فقط آن احداث شود.
در توضیح اهمیت احداث نیروگاه های تجدیدپذیر باید ادامه داد که این نیروگاه ها نیازی به سوخت مانند دیگر نیروگاه ها ندارند آن هم در شرایطی که کشور با کمبود تامین سوخت نیروگاهی مواجه است. نیروگاه های فسیلی که پس از 4 سال برای تولید برق احداث می شوند اگر نتوانند سوخت مورد نیاز آن را تامین کنیم یعنی عملا نتوانسته اند برق مورد نیاز را تولید کنند. در واقع تولید برق با تامین سوخت به هم وابسته اند، درحالیکه نیروگاه تجدیدپذیر نیازی به سوخت ندارد.
از سویی دیگر نیروگاه های فسیلی در برخی از ایام سال به دلیل کمبود سوخت مجبور به استفاده از سوخت سنگین و مازوت می شوند که از معضلات زیست محیطی و دغدغه مردم و سلامت کشور است.  ببینید می خواهم بگویم که احداث نیروگاه خورشیدی یک سوم قیمت فسیلی است و از آن طرف به سوخت نیاز ندارد و مواد اولیه آن خورشید و باد و موادی از این دست است و در کوتاه مدت در ظرف 3 تا 6 ماه هم وارد مدار تولید می شود، پس چرا نباید زودتر توسعه یابد درحالیکه نیروگاه های فسیلی 4 تا 5 سال به زمان احداث نیاز دارند.
پس باید تصمیم گیران کلان در حاکمیت نه فقط وزارت نیرو نسبت به توسعه آن قدم بردارند همه نهادهایی که حتی یک درصد دغدغه این موضوع را دارند از وزرات نفت گرفته تا وزارت صمت و سازمان برنامه و بودجه و محیط زیست و غیره باید بپذیریم در سبد تامین برق کشور حتما باید انرژی تجدیدپذیر عدد بزرگتری داشته باشد و به لحاظ ذهنی اگر این را باور نکنیم همه موارد هم اگر فراهم شود باز ما عملا تسریع یا توسعه قابل توجه در حوزه نیروگاه تجدیدپذیر نخواهیم داشت.
هزینه ساخت نیروگاه خورشیدی چقدر است؟
هزینه احداث نیروگاه خورشیدی به ازای هر مگاوات بین ۳۰ تا ۳۵ میلیارد تومان برآورد می‌شود که این عدد بسته به نوع پنل، طراحی مهندسی، شرایط فیزیکی سازه و پیمانکار ممکن است تغییراتی داشته باشد.
الان وضعیت مشارکت بخش خصوصی چگونه است؟ به نظر علاقمندان بسیاری برای احداث نیروگاه تجدیدپذیر اعلام مشارکت کردند در مورد این مشارکت عدد خاصی دارید اعلام کنید؟
تقریبا بیش از 40 هزار مگاوات متقاضی برای احداث نیروگاه تجدیدپذیر داریم که از یک متقاضی 100 کیلو وات که اشخاص حقیقی هستند گرفته تا احداث نیروگاه های متوسط مقیاس خورشیدی در شهرک های صنعتی و یا تیم های مشابه از تعاونی ها و مواردی از این دست در قطعات بزرگ تر اعم از سرمایه گذاری هلدینگ های اقتصادی مراجعاتی داریم که مجموع این 40 هزار مگاوات نشان می دهد که عملا جذابیت حضور بر سرمایه گذاری در نیروگاه تجدیدپذیر بیشتر شده و این تیپ از سرمایه گذاری در کشور جذاب شده است.
آیا امکان پاسخگویی به این 40 هزار مگاوات متقاضی از سوی ساتبا وجود دارد؟ در ادامه هم بگویید که از ابتدای احداث یک نیروگاه خورشیدی تا بهره برداری آن چه قدر زمان مورد نیاز است و در صورت رفع چالش ها و موانع این زمان چه قدر کوتاه تر می شود تا تسریع در احداث نیروگاه های تجدیدپذیر به دست آید؟
آمارها می گویند فقط از ابتدای سال جاری تاکنون یعنی تا خرداد یک چیزی نزدیک بین 10 تا 15 هزار مگاوات پروانه صادرکردیم و این نشان می دهد که سرعت کار در ساتبا خیلی بالا رفته است. بر مبنای میانگین سال های گذشته، سالانه به طور معمول 500 مگاوات متقاضی داشتیم و یا در سال های نزدیک تر 5 تا 6 هزار مگاوات متقاضی داشتیم اما فقط در این سه ماه از ابتدای سال جاری 10 هزار مگاوات تقاضا جذب کردیم و این نشان می دهد با فرایندهایی که اتخاذ شده این سرعت انجام کار هم بیشتر شده و البته این یک بُعد ماجراست. بعد دیگر سعی ما از تسهیل در سازوکار تامین مالی است و از طریق تعامل با صندوق توسعه ملی و در سطح کلان در وزارت اقتصاد و یا بانک هایی که عملا علاقمندی نشان دادند فرایندی را اتخاذ کردیم تا تسریع در مشارکت بیشتر به عمل آید.
البته همانطور که می دانید، ساتبا، مسئولیت تامین مالی برای احداث پروژه ها را ندارد. ساتبا سیاستگذاری می کند که باید زیرساخت ها را فراهم کند. قراردادها و قوانین را برای توسعه فراهم کند و برای قراردادهای خرید تضمینی که مبادله می کند منابع مالی آن را تامین کند تا بتواند پول برقی که خرید می کند، فراهم کند. این وظیفه ساتباست ولی ما یک گام بالاتر هم رفتیم و یک بخشی از تسهیل در تامین مالی را در هماهنگی و ارتباط با بانک ها یا صندوق ها برای مشارکت کنندگان فراهم کردیم، و در این ارتباط اخیرا فراخوان دادیم برای نیروگاه هایی که از 100 کیلووات تا یک مگاوات قرارداد دارند تا درخواست های خود ارائه دهند و در قالب تعامل با برخی از صندوق های مالی که ما بتوانیم در آن راستا بخشی از این منابع مالی مورد نیازشان را از طریق صندوق ها راهبری کنیم.
مشکل اصلی تامین مالی در توسعه تجدیدپذیرهاست و برای واردات تجهیزات لازم است از صندوق توسعه ملی وام ارزی دریافت شود که باید بانکی عاملیت این تسهیلات ارزی را بپذیرد و بانک عامل هم وثایق پیچیده ای را بر سر راه سرمایه گذار قرار می دهد که عملا تسریع کار را مشکل کرده است. این در واقع گلایه سرمایه گذاران است...
این گله مندی ما از بانک ها هم هست. این درخواست را از مسیر و مجاری مختلف هم منتقل کردیم که اگر قرار است کشور در حوزه توسعه نیروگاه های تجدیدپذیر که یکی از راهکار کوتاه مدت در رفع ناترازی برق کشور است، خوب عمل کند بدون شک بحث تامین مالی است که بتواند این توسعه تجدیدپذیرها را محقق کند. اما این وثایق پیچیده جزو دغدغه های اصلی ماست و سعی داریم به کمک سرمایه گذار بیاییم و مشکلاتشان را تسهیل کنیم.
ببینید، روش های رایج در دنیا عملا بدین گونه است که سرمایه گذار در هر بخشی تقریبا 30 درصد سرمایه را از آورده مالی خود تامین می کند و بقیه را انتظار دارد تا از طریق بانک ها تامین شود. در کشور ما به دلیل مشکلات اقتصادی، تامین مالی بسیار گران است و تقریبا اغلب پروژه ها را توجیه ناپذیر می کند و اگر بخواهیم به عنوان سرمایه گذار ورود کنیم توجیهی ندارد که بخواهیم تامین مالی گرانی را متقبل شویم و در نهایت سودی هم که به دست می آوریم آن را دو دستی تقدیم منبعی کنیم که از آن تسهیلات گرفتیم. در واقع این دغدغه ما هم هست که عملا هم نباید باشد چون مسئولیت ما تامین مالی نیست اما غیرمستقیم این مسئولیت را داریم دنبال می کنیم و از مبادی و مجاری مختلف و از دستگاه های قانونگذاری و در سطح کلان و دولت، این دغدغه ها را مطرح کردیم و درخواست کردیم تغییراتی را در تامین مالی بوجود آوریم زیرا این مدل تامین مالی از صندوق توسعه ملی و بانک های دولتی نه تنها کمکی به توسعه تجدیدپذیرها نخواهد کرد بلکه متاسفانه گلوگاه بزرگی هم ایجاد می کند.
جایگزین های دیگری دارید که برای تامین مالی از صندوق توسعه ملی و بانک ها استفاده نشود؟ آیا مدل خاصی تعریف کرده اید؟
اخیرا اجازه هایی از سوی دولت به ساتبا داده شده تا در حوزه تامین مالی ورود کند و در این ارتباط نیز ما اخیرا با صندوق کارآفرینی امید تفاهم نامه ای امضا کردیم و فراخوان هم کردیم تا از محل منابعی که در اختیار داریم یک بخشی از سود تسهیلات را از طریق مجوزهایی که داریم تحت عنوان یارانه سود تسهیلات پرداخت کنیم. یعنی اگر قرار باشد تسهیلات با سود 20 تا 23 درصد باشد حدود 6 تا 7 درصد این سود را ساتبا پرداخت می کند که این موضوع راهکاری برای تسریع در توسعه تجدیدپذیرها است و همین مدل را داریم به زودی با یکی دو تا بانک دیگر هم دنبال می کنیم که الان چون هنوز محقق نشده اجازه بدید اسمی از بانک ها برده نشود تا در زمان خود آن را اعلام می کنیم
این 6 درصد رقم زیادی است. آیا ساتبا چنین منابعی را در اختیار دارد؟
ما از محل اختیارات و از بودجه هایی که داریم اعمال می کنیم. یک سری از اعتبارات برای توسعه نیروگاه های تجدیدپذیر و برای بهره برداری تجدیدپذیرها هزینه می کنیم و بهترین راهکار این است که دولت هر جایی که بخش خصوصی توان مالی کمتری دارد کمک کند و این می تواند برای قراردادهای توسعه نیروگاه های تجدیدپذیر اعمال شود و ما می توانیم کمک حال شویم. البته تامین این 6 درصد از محل اعتبارات دولتی ماست و محدود است و صرفا به ما اجازه می دهد در مسیر توسعه بخش خصوصی هزینه کنیم.
یک چالش دیگر سد راه توسعه تجدیدپذیرها گمرک است که مسئولیت ترخیص سریع کالای تجدیدپذیرها را دارد. در این مورد چه توضیحی دارید؟
اگر واقع گرایانه صحبت کنیم شرایط ترخیص کالا از سال های گذشته بهتر است ولی به دلیل بحران انرژی که داریم با آن مدل همکاری، خیلی فاصله داریم. یعنی همین الان بخش قابل توجهی از کالاهایی را نیاز داریم و برای ترخیص سریع به دفاتر مختلف وزارت صمت ارجاع دادیم اما باز انگار با آن به صورت روال عادی برخورد می شود درحالیکه ضرورت تسریع در کار است. توسعه تجدیدپذیرها در کشور قرار است در پاسخ به رفع ناترازی برق باشد و انتظار ما سرعت دهی در امور است. البته باید بگویم که نسبت به سال های گذشته روند خیلی بهتر شده اما انتظار بر این است که این خیل عظیم سرمایه گذارن بخش خصوصی که با منابع خودشان آمدند و به دنبال انجام کار هستند و مجوزهای لازم را دارند، به صورت ویژه برایشان اقدام شود. به نظر اگر مسیری ویژه برای واردات تجهیزات تجدیدپذیرها که ضرروی است باز نشود و مساعدت صورت نگیرد متاسفانه این بخش هم گلوگاه و مانع بزرگی می شود که لازم است بازنگری شود، اولویت ها جابه جا شود. جالب است وقتی با متولیان امر صحبت می کنیم همه اولویت توسعه تجدیدپذیرها را عنوان می کنند اما در عمل به گونه دیگری است که باید در آن بازنگری صورت گیرد و تسهیل در ترخیص تجهیزات تجدیدپذیرها برای سرمایه گذاران بخش خصوصی مجوزدار به سرعت صورت گیرد.
کاری که ساتبا انجام می دهد برای تامین زیرساخت ها، زمین و کمک به تامین مالی و گشایش گلوگاه هاست. آیا نکته دیگر حمایتی هم هست که ساتبا انجام می دهد و لازم است شما بگویید؟  
زمین را طبق توافقی که با امور اراضی کردیم نسبت به گذشته راحت تر واگذاری ها صورت می گیرد. اما ملاحظاتی را اعمال کردیم به گونه ای که اگر سرمایه گذار به هر دلیلی نتوانست کار را عملیاتی کند زمین را از او پس بگیریم. از این رو واگذاری ها را به استان ها و هماهنگی استانداری ها برای نظارت بیشتر واگذار کردیم. از جمله واگذاری زمین، سرمایه گذاری، محیط زیست، اهلیت سنجی سرمایه گذاران، امکان ارزیابی و کنترل پروژه و حوزه اتصال به شبکه را کلا به استان ها و نظارت را استانداری ها واگذار کردیم.
در مورد مشارکت صنایع بگویید که درحال حاضر چگونه است.
طبق تفاهم نامه ای که وزارت صمت با وزارت نیرو بویژه برای صنایع پرمصرف داشتیم قرار شد که صنایع نزدیک به 10 هزار مگاوات نیروگاه را به مدار بیاورند. حال این عدد شامل نیروگاه های تجدیدپذیر و فسیلی است. بر اساس آخرین آمار نزدیک به 3 هزار مگاوات، نیروگاه احداث شده است که بخشی شامل نیروگاه تجدیدپذیر و بخشی دیگر مربوط به فسیلی است. اما نکته ای وجود دارد که وزارت نیرو برای برق پایدار صنایع پرمصرف مدل جذابی تعیین کرده است که اگر صنایع بتوانند به هر میزان نیروگاه تجدیدپذیر احداث کنند و به ازا هر کیلووات ساعت برق تجدیدپذیر که به شبکه سراسری برق تزریق می کنند معادل عدد تشویقی 1.8 برابر به آن صنعت معافیت خاموشی محاسبه و اعمال می شود و این حتی در شرایط پیک تابستان هم خواهد بود.
برای صنایع کوچک تر بویژه در شهرک های صنعتی نیز سال گذشته ابلاغیه ای در توانیر داریم که برای صاحبان صنایع در شهرک‌های صنعتی به صورت تک شیفت، دوشیفت یا تمام وقت کار می کنند با مشخصه ای که دارند اگر به ترتیب 50، 65 و 80 درصد دیماند مصرفی خود را نیروگاه تجدیدپذیر بزنند از محدودیت اعمال بار در پیک مصرف برق خارج می شوند و پایداری برق خواهند داشت.  
مشارکت این صنایع چه قدر است؟
صنعت فولاد یکی از صنایع بزرگ است و بر اساس تهاتر البته نیروگاه 600 مگاواتی را قرار است احداث کنند و زمان بندی آن پایان سال آینده است. درحال حاضر نزدیک به 100 مگاوات نیروگاه خورشیدی نصب کردند و 70 مگاوات به شبکه وصل کردند و این روند ادامه پیدا می کند. در صنایع مس و سیمان هم اخیرا اقداماتی صورت گرفته است.
شهرک های صنعتی هم استقبال خوبی برای تولید برق خورشیدی کردند و در جلسه ای که با ایدرو داشتیم اعلام کردند آمادگی دارند تا نزدیک به 2 هزار مگاوات از طریق مشارکت خودشان کار احداث را انجام دهند.
لازم به توضیح است که بر اساس ماده ۱۶ قانون جهش تولید دانش‌بنیان، صنایع با انشعاب برق بالای یک مگاوات مکلف‌اند سالانه بخشی از برق مصرفی خود را از طریق احداث نیروگاه تجدیدپذیر تأمین کنند؛ به‌طوری که این سهم تا سال پنجم به پنج درصد برسد. امسال، سومین سال اجرای این قانون است و در صورت عدم تحقق این تعهد، صنایع مشمول پرداخت جریمه‌ای معادل میانگین قیمت برق تجدیدپذیر در بورس سبز خواهند شد. این جریمه از طریق قبوض برق و توسط شرکت‌های برق منطقه‌ای یا توزیع، بسته به محل دریافت انشعاب، اعمال می‌شود.
با احتساب این جریمه‌ها، هزینه‌ای که صنایع در صورت عدم اجرای قانون می‌پردازند، تقریباً معادل سرمایه‌گذاری برای احداث نیروگاه است. به همین دلیل احداث نیروگاه، هم از منظر اقتصادی و هم از نظر پایداری تأمین انرژی، منطقی‌تر به نظر می‌رسد.
از سویی عدم النفع یک صنعت تولیدی از بابت محدودیت تامین برق به‌قدری زیاد است که احداث نیروگاه و یا خرید از تابلو برق به‌صرفه خواهد بود، لذا توصیه ما احداث نیروگاه است برق تولیدی این نیروگاه‌ها به شبکه محلی تزریق می‌شود، چنانچه صنایع در دو سال اول یا حتی در پنج سال اول سهم کامل تجدیدپذیر خود را احداث کنند، می‌توانند مازاد تولید را در بورس انرژی عرضه کرده و از آن کسب درآمد کنند.