مریم میخانک بابایی-کشور ما ایران با وجود داشتن منابع عظیم نفت و داشتن پالایشگاه‌های متعدد توانست طی این سال‌ها یکی از بزرگترین تولید کننده و عرضه کننده قیر در دنیا و خاورمیانه شود به طوری که در سال ۲۰۱۷ بیش از ۴ درصد رشد تولید این فرآورده نفتی نسبت به سال‌های قبل آن بوده است. بر طبق آمارها ایران به عنوان دومین صادرکننده قیر آسیا، اولین صادر کننده در خاورمیانه و چهارمین صادرکننده قیر در جهان به حساب می آید.
رونق بازار قیر تا قبل از سال های ۱۳۹۱ به گونه‌ای بود که میزان تولید قیر روز به روز رو به افزایش گذاشت و توانست بازارهای منطقه را از آن خود کند. یکی از مشخصه های این محصول کیفیت آن در مقایسه با دیگر کشورهای تولیدکننده همجوار ایران بود. همچنین سیاست کاهش قیمت در منطقه هم توانست بازار را بیش از گذشته قوی‌ترکند.  تا اینکه در راستای سیاست خصوصی سازی و تقویت بازار غیر دولتی و با ارائه مجوزهای تولید این محصول به بخش خصوصی البته بدون نظارت کیفی، تولید و عرضه این محصول در داخل و بازارهای خارجی با بحران جدی مواجه شد. درواقع افزایش واحدهای تولید، قدم مثبتی در راستای تقویت این محصول بود اما همانطور که گفته شد عدم نظارت کافی در بازارهای تولید و فروش مشکلاتی را برای این محصول به بار آورد.
حمید حسینی رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفت،گاز و پتروشیمی می‌گوید: در گذشته تعداد صادرکنندگان قیر چند شرکت مشخص و عمدتا بخش خصوصی بودند که عملکردی روشن و مشخص داشتند، اما در١٠ سال گذشته تعداد زیادی شرکت بزرگ نیمه دولتی وبانکی وارد بازار قیر شدند وافراد غیرحرفه‌ای در این بازار افزایش یافته‌اند، از سوی دیگر در گذشته فقط ۲ تا ۳ شرکت بزرگ تولیدکننده قیر وجود داشت و امکان کنترل کیفیت وقیمت وجود داشت ولی در ١٠ سال گذشته پالایش و پخش مجوزهای بی‌حساب و کتابی به ۵۰ واحد قیرسازی (بعضا واحدهای کوچک زیرپله‌ای) داد که قادر به رقابت با دیگران نبودند؛ بنابراین از کیفیت قیر تولیدی کاسته یا قیر را با سولفور یا قیر معدنی ترکیب کرده ودر بازار عرضه  یا اقدام به تولید قیر از نفت کوره می‌کنند. متاسفانه اداره استاندارد با وجود تدوین استاندارد قیر از اجباری کردن آن خودداری نموده و این موضوع منجر به کاهش کیفیت قیر تولیدی و صادراتی شده است.
وی در ادامه می افزاید: کاهش بودجه عمرانی دولت نیز مبحث دیگری است که نقش موثری در قیمت و بازار قیر ایفا می‌کند؛ در این سال‌ها به دلیل کاهش بودجه عمرانی، مصرف قیر در داخل کاهش یافته و مازاد قیر تولیدی داخل عازم بازار صادراتی شده و بازارهای صادراتی کشش جذب ۵/۲ میلیون تن قیر صادراتی ایران را ندارد و صادرکنندگان مجبور شده‌اند به رقابت ناسالم پرداخته و قیمت قیر صادراتی ایران کاهش یابد.
تاجیک فعال حوزه بازار فرآورده قیرمی گوید: مشکل کیفیت قیر قبل از سال‌های ۹۰ و۹۱ نیز بسیار جزیی وجود داشته است، اما بعد از این سال‌ها با توجه به اعطای مجوز فعالیت به بسیاری از شرکت‌های متفرقه که از امکانات لازم برای تولید قیر برخوردار نبودند، این مشکل بیش از پیش ظهور و بروز پیدا کرد. ساخت قیر در بیرون از پالایشگاه یکی از مشکلات کیفیت قیر ایرانی است که هزینه بالایی را به دنبال دارد و چون صرفه اقتصادی ندارد، تولیدکننده تلاش می‌کند با حداقل کیفیت بار را برای صادرات آماده کند.
تاجیک می افزاید: تعدد بسیار زیاد عرضه‌کنندگان قیر و ورود افراد غیرمتخصص مشکلاتی در بازار فروش این محصول بوجود آورد افراد با استفاده از امکانات مالی که در اختیار دارند ، موجب ایجاد رقابت ناسالم و نادرست در میان عرضه‌کنندگان قیر ایرانی شدند چرا که رقابت از سوی افراد غیرحرفه‌ای تنها بر سر شکستن قیمت برای به‌دست آوردن مشتری خارجی است و چون این رقابت بر سر قیمت تکرار شده است مشتری خارجی نیز به دنبال کاهش قیمت است.
یکی دیگر از موضوعاتی که بازار قیر را تحت الشعاع قرار داد بازار فروش این محصول و جدی گرفتن تمام تقاضاها بدون بررسی کارشناسی بود موضوعی که ما در بخش های این گزارش به کرات نسبت به عدم نظارت کافی به آن تاکید کردیم. تاجیک دراین باره می گوید: بیش از ۵/۲ میلیون تن تقاضای قیر در کشور وجود دارد اما از این میزان حداقل یک میلیون تن و برخی اوقات بیش از یک میلیون تن آن تقاضاهای مکرر است، یعنی یک درخواست و یک مصرف‌کننده؛ از سوی دیگر نیز حجم زیادی از عرضه‌کنندگان قیر ایرانی وجود دارند که به دنبال اجابت این تقاضا هستند. در حالی که به دلیل تقاضاهای زیاد بازار برای قیر ایرانی و تولید محدود قیر، باید قیمت افزایش پیدا کند اما به دلیل وجود عرضه‌کنندگان زیاد نه تنها افزایش قیمت نداریم بلکه افت قیمت را نیز شاهدیم. رقابت ناصحیح، عدم شناخت بازار و ورود به بازار بدون تجربه منجر به وضعیت کنونی این بازار شده است.
تقویت این محصول در بازار بورس و وجود واسطه های متعدد در بورس کالا این بازار را با چالش های جدیدی مواجه کرد بازاری که باز هم بدون نظارت به کار خود ادامه داد. البته با پیگیری های متعدد از نهادها و اتحادیه های رسمی با بورس کالا پس از بحرانی شدن بازار قیر تاحدودی از میزان واسطه‌گرهای اضافی آن کاسته شد.
حمید حسینی در این باره می گوید:‌ در شرایط فعلی تلاش بورس کالای ایران این است که تمام کسانی را که طی سال‌های گذشته تخلف کرده‌اند از گردونه تولید خارج کند. به این ترتیب که طی جلساتی که با این سازمان داشتیم بنا براین شد که بورس کالا سهمیه وکیوم‌باتوم( مواد اولیه قیر) تولیدکننده‌ها را با میزان صادرات آنها تطبیق دهد و نتیجه این تلاش این است که جلوی فعالیت ۱۷ شرکت متخلف گرفته شد. رصد رفتار و عملکرد آنها این بود که آنها تناژ بسیار بالاتری از مقدار ماده اولیه (وکیوم‌باتوم) دریافتی، قیر صادر می‌کنند. شاهد این مدعا رصد آمارها در بورس کالای ایران است که نشان می‌دهد، چیزی حدود ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن وکیوم‌باتوم در بورس کالای ایران عرضه شده و این در حالی است که آمار صادرات درخصوص این محصول ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تن بوده است.
وی در ادامه به دیگر اقدامات در جهت بهبود وضعیت بازار قیر اشاره کرد و افزود: در کنار این موضوع پیگیری‌های زیادی در جهت استاندارد‌سازی کردیم و سعی بر آن است که قیر صادراتی استاندارد‌سازی شود و تا به حال توانسته‌ایم این امر را به تصویب شورای‌عالی استاندارد و تایید ریاست‌جمهوری و گمرک کشور برسانیم. اما با توجه به اینکه گمرک ساختاری هوشمند دارد، برای تحقق این امر زمان لازم است و با آنکه این موضوع مصوب شده است، به‌رغم پیگیری‌های زیاد هنوز به حالت اجرایی در‌نیامده است.
در چند سال گذشته با ظهور و بروز اتفاقات جدید در بازار قیر، وضعیت قیر ایران نیز به سمت شرایط نامطلوب‌تر از گذشته حرکت کرده است. به‌عنوان مثال بسیاری از شرکت‌ها برای تامین مالی مجموعه خود به بازار قیر رو آورده و سعی کرده‌اند با استفاده از منابع مالی خود و ضمانت‌نامه‌های بانکی مدت دار قیر را در محموله‌های بزرگ از شرکت تولیدکننده خریداری و در بازار به صورت نقدی با قیمت‌های پایین‌تر از بورس صادراتی فروخته و منابع آن را در سایر بازارها به کار گیرند. این شرکت‌های معمولا شبه‌دولتی بازار صادراتی قیر ایران را به هم زده‌ و معاملات در بازار غیر رسمی حدود ۲۰ تا ۳۰ دلار ارزان‌تر از قیمت بورس کالا است و بازار قیر صادراتی دچار رقابت ناسالم صادراتی شده است.
حسینی درباره مجوز های پالایش و پخش می گوید: البته با وجود وضعیت بحرانی این محصول مدتی است که دیگر وزارت صنایع و پالایش و پخش فراورده های نفتی مجوز راه اندازی تولید قیر را نمی دهند و در زمینه قیمت گذاری هم قيمت گذاري در جهت منافع عرضه كنندگان وپالايشگاه‌ها است. اما نکته اساسی این است که در حال حاضر رقابت از قير به واكيوم باتوم منتقل شده است. وضعیت بازاری که این روزها مقدار كمي وكيوم باتوم براي تعداد زيادي واحد تولیدی عرضه مي‌شود آن هم با دلار آزاد است درحالی که قيمت‌ها مرتب در حال افزايش است و به نظر می رسد. پس از قیر بحران جدیدی را به دنبال داریم.
وکیوم باتوم بحران جدید، دنباله رو بازار قیر
نکته اساسی این روزها پس از بازار قیر در زمینه مواد اولیه قیر یعنی وکیوم‌باتوم است این محصول که ابتدا با ارز مبادله‌ای عرضه می شد این روزها با ارز آزاد عرضه شد و قیمت نهایی را رو به افزایش گذاشت.
وحید شیخی رئیس کمیسیون قیر و عضو هئیت مدیره OPEX می گوید: در آذر ماه ۹۵ محاسبه نرخ ارز آزاد برای خوراک وکیوم باتوم توسط پخش فرآورده های نفتی اجرا شد و در همان موقع کل تولید و صادرات قیر دچار چالش گردید. بحرانی که مجدداً در مورد قیر اتفاق افتاده نتایج فاجعه باری داشته است ظرفیت تولید قیر به نسبت قبل از این تصمیم به ۱۵% درصد رسیده است و پروژه های راهسازی در سطح کشور به صورت گسترده دچار بحران و تعطیلی شده اند با این وضعیت مخازن پالایشگاه ها از وکیوم باتوم انباشت شده و کاهش فروش نفت کوره هم مزید بر علت گردیده است و شرایط بحرانی که از قبل اعلام شده بود ایجاد شد.
وی در ادامه می گوید: بر اساس تصمیم گیری صورت گرفته در کارگروه تنظیم بازار و محاسبه نرخ خوراک قیرسازی (وکیوم باتوم) با نرخ ارز آزاد در طی دو ماه گذشته شاهد تعطیلی واحدهای قیرسازی پاسارگاد در اراک، تهران، تبریز و شیراز بوده و واحد آبادان هم با کمترین ظرفیت به فعالیت خود ادامه می‌دهد و شرکت نفت جی تولید خود را به حدود ۲۰% کاهش داده و مابقی شرکت‌های تولیدی و بازرگانی این صنعت نیز تقریباً تعطیل شده اند.
وی علت این رکود و تعطیلی ها را تصمیم گیری های یک جانبه می داند و معتقد است زمانی که نقش سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان به عنوان متولی کم رنگ می شوند و یک ذینفع مسئول جمع بندی بسته پیشنهادی انتخاب می‌شود و نتیجه کاملاً قابل پیش بینی بود و این عملکرد منجر به تعطیلی واحدهای قیرسازی، آسفالت و عایق سازی کشور شده است.
نکته اصلی و اساسی این است که از سال ۹۱ با یک اقدام بدون برنامه ریزی، چیزی که شاید در آن زمان باید صورت می گرفت را تبدیل به بحرانی در صنعت فرآورده های نفتی از جمله قیر کرد و در نهایت همه سعی کردیم همه اشکالات را به گردن دیگری بیاندازیم . حال به نظر می رسد با دیگر محصولات این گونه عمل نکنیم و با یک سیاستگذاری‌ جدید هدایت سکان این بازار را طوری به دست گیریم چون هدفی والاتر که همان افزایش تولید باکیفیت و به دست آوردن بازارهای خارجی است دست یابیم.