مریم میخانک بابایی- پس از خروج آمریکا از برجام و شروع تحریم های جدید، بویژه تحریم پتروشیمی ها این تلنگر ضمنی بوجود آمد که باید پاشنه ها را ورکشید و با همین داشته ها و منابع موجود، کارآفرینی و خلق پول کرد؛ این قصه به مثابه زن خانه داری است که فقط با خلاقیت و مدیریت سبد خانه می تواند خوراک مناسبی برای اهل خانه تدارک ببیند.
شرکت های پتروشیمی در کشور طی این سال ها توانستند علاوه بر افزایش تولید و ارزآوری برای کشور اقدامات قابل توجهی در تکمیل زنجیره تولید به دست آورند و در برخی از شرکت های پتروشیمی و هلدینگ ها شرایط رقابتی هم مزید برعلت شد و محصولات جدیدی نیزدر این صنعت خلق شده است وحتی گفته می شود این محصولات همچنان در حال متنوع سازی هستند. البته اینکه پتروشیمی ها خوراک ارزان و مناسبی در دسترس دارند و باید هم به این رشد مناسب می رسیدند گفته درستی است اما مصداقی بگوییم که ممکن است صنایع دیگری نیز چنین منابع ارزانی را هم در دسترس داشته باشند اما مهم مدیریت آن در شرایط سخت تحریم است، مهم ایجاد زمینه رقابت بین واحدها و مجتمع ها است که خوشبختانه بوجود آمده است. پتروشیمی ها توانستند با شرایط موجود رقم قابل توجهی از صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص دهند و...
در گزارش پیش رو سعی شده است یک بررسی اجمالی از صنعت پتروشیمی کشور ارائه شود و جایگاه این صنعت در اقتصاد ایران را بویژه در شرایط سخت تحریم ها، مورد تحلیل و ارزیابی دهد.
  
صنعت پتروشیمی ایران از دیروز تا امروز
صنعت پتروشیمی کشور که بیشترین مزیت نسبی را در بین دیگر صنایع کشور دارد از ابتدا یکی از زیر مجموعه های وزارت نفت هدایت و مدیریت می شد اما با گذشت سال ها و رشد قابل توجهی که در تولید و توسعه این صنعت بوجود آمد بویژه سهام عدالت، خروج دولت از تصمیم سازی ها، سرمایه گذاری و ... باعث رشد چند درصدی تولید سالانه در این صنعت شد. هلدینگ های پتروشیمی در کنار این صنعت بسط داده شدند و شرکت هایی برای پروژه های جدید از درون شرکت های پتروشیمی تاسیس شدند ورفته رفته با گسترش و تعدد شرکت ها تبدیل به هلدینگ و یا به گروه صنعت پتروشیمی شدند. نمونه بارز آن هلدینگ خلیج فارس است که در درون خود مجموعه چند شرکتی پترول را دارد و هم اکنون علاوه بر تبدیل هلدینگ خلیج فارس به گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس، شرکت پترول نیز در صدد تبدیل شدن به یک هلدینگ پتروشیمی است. در واقع صنعت پتروشیمی که تنها با مدیریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی زبانزد بود و با وجود چندین شرکت هدایت تولید محصولات را بر عهده داشت؛ اما امروز ارقام صادراتی و تولید محصول سالانه در اوزان چند میلیون تنی نشان می دهد که بسط و گسترش شرکت ها و مجتمع های جدید در شرایط سخت اقتصادی بوجود آمدند که علاوه بر توسعه ظرفیت تولید، محصولات جدیدی نیز به سبد محصولات بویژه توسعه پایین دست پتروشیمی کشور، اضافه کنند.
جهش اول پتروشیمی سرآغاز رشد چشمگیراین صنعت در اقتصاد کشور بود و جهش دوم و سوم با طرح ها و برنامه ریزی صورت گرفته چشم انداز روشنی را برای این صنعت ترسیم کرده است. مهم ترین اهداف توسعه صنعت پتروشیمی در یک قالب بنیادین با جهش ها استوار شد و با هدف جلوگیری از خام فروشی و تکمیل زنجیره ارزش در تولید محصولات جدید هدایت می شود. بدیهی است که داشتن چنین اهدافی نیازمند منابع مالی و مدیریت حساب شده دارد. زیرا در برهه ای از زمان با وجود منابع، اما ضعف مدیریت، این چرخه نتوانست به درستی به گردش درآید اما امروز با در دسترس بودن منابع گاز و مساعدت منابع مالی کشور و همت مدیران عرصه پتروشیمی شرایطی مهیا شد که محدودیت تحریم اندکی تبدیل به فرصت شدد و این صنعت توانست رشد مناسبی را به دست آورد.
هم اکنون۶۷ مجتمع پتروشیمی در کشور فعال است که از این تعداد سه شرکت برای این مجتمع ها تامین کننده یوتیلیتی هستند. همچنین ۳۳۰ گرید پلیمری و ۴۰ نوع ماده شیمیایی از این صنعت به صنایع داخلی عرضه می‌شود و حدود ۱۵ هزار بنگاه کوچک و متوسط در زیرمجموعه این صنعت فعال هستند. این مجتمع‌ها سال 1399 حدود ۴۰ میلیون تن معادل ۹۹۲ هزار بشکه نفت خام در روز سوخت و خوراک از بالادست دریافت کردند که حدود ۳۵ میلیون تن محصول نهایی تولید شده است. همچنین از این مقدار ۲۵  میلیون تن صادر و حدود ۱۰ میلیون تن در داخل عرضه شد.
از سوی دیگر با گذر از جهش اول، طرح ها و برنامه ریزی هایی برای جهش دوم پتروشیمی همچنان در حال انجام است و بنابر گفته مدیران شرکت ملی صنایع پتروشیمی11 طرح باقیمانده از جهش دوم صنعت پتروشیمی، ظرفیت این صنعت را با 10 میلیون تن افزایش به 100 میلیون تن می‌رساند.
عملیات اجرایی 43 طرح موسوم به جهش دوم صنعت پتروشیمی از سال 1392 آغاز شده است و از سال گذشته تا ابتدای امسال 17 طرح وارد مدار تولید شده اند و گفته می شود 11 طرح باقی مانده در این جهش نیز تا پایان سال 1400 به بهره برداری برسند. در واقع میانگین پیشرفت 11 طرح باقیمانده از جهش دوم صنعت پتروشیمی 84 درصد است و با تکمیل این طرح ها، با سرمایه گذاری 8.5 میلیارد دلار در مجموع سالانه 4 میلیارد دلار به در آمدهای ارزی کشور افزوده می شود.
بنابر گفته مدیران شرکت ملی صنایع پتروشیمی با پایان جهش دوم صنعت پتروشیمی، ظرفیت تولید تا پایان 1400 به 100 میلیون تن و تا پایان جهش سوم صنعت به 133 میلیون تن می رسد.
در مجموع 48 طرح توسعه‌ای در قالب جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی در دست اجراست. به طوری که این طرح‌ها ظرفیت این صنعت را 45 میلیون تن افزایش خواهند داد. موضوع تامین مالی این طرح ها برای تکمیل جهش های دوم و سوم در حال انجام است وتامین مالی این طرح ها 30 میلیارد دلار بوده است. البته مساعدت بانک ها در ارائه تسهیلات و کمک صندوق توسعه ملی نیز برای هدایت پروژه ها در تامین مالی پروژه ها همراه و همسو بوده است.
و اما در جهش سوم پتروشیمی قرار است 39 طرح با سرمایه گذاری20 میلیارد دلار احداث شود، که اقدامات اولیه برای برنامه ریزی و احداث آن صورت گرفته است به طوری که تاکنون 5.6 میلیارد دلار برای اجرای این طرح ها نیزهزینه شده است.
طرح های پتروشیمی با پیشبرد اهداف تکمیل زنجیره تولید در جهش دوم طبق برنامه و با شرایط سخت موجود رو به اتمام است و سال آینده آغاز جهش سوم پتروشیمی تا پایان 1404 است و بر مبنای برنامه ریزی ها در حدود 10 میلیارد دلار به درآمدکشور ناشی از صادرات غیر نفتی این محصولات افزوده خواهد شد.
افزون بر آن بومی سازی و افزایش اشتغال نیز از نتایج مثبت این طرح هاست به طوری که با اجرای طرح های 38 گانه جهش سوم پتروشیمی تا افق 1404 نزدیک به 10 شهر به هاب پتروشیمی تبدیل می شوند و این موضوع به اشتغالزایی و توسعه منطقه ای صنعت پتروشیمی در کشور کمک خواهد کرد.
با برنامه ریزی های صورت گرفته، قرار است تا پایان 1400، بهره‌برداری از سه طرح پتروشیمی صورت گیرد و با مجموع طرح‌های فعال، تا پایان سال ۱۴۰۴ ظرفیت صنعت پتروشیمی از ۹۰ میلیون تن کنونی به ۱۵۰ میلیون تن و درآمد این صنعت راهبردی از ۲۲ میلیارد دلار به ۴۵ میلیارد دلار افزایش می‌یابد.
و اما در مورد کل سرمایه گذاری صورت گرفته نیز گفته می شود که تاکنون حدود ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی از ابتدای برنامه ریزی ها صورت گرفته است وحجم سرمایه‌گذاری‌ها تا پایان 1400 به ۸۵ میلیارد دلار خواهد رسید.
 
جهش های پتروشیمی با طرح های پیشران
جهش های پتروشیمی با ارائه طرح های پیشران و اجرای آن تعریف می شوند. طرح های پیشران مکمل ادامه توسعه کل صنعت پتروشیمی است و یکی از برنامه های پیش بینی شده در کاهش واردات و تامین نیاز صنایع داخلی (پایین دستی) است. طرح های پیشران توصیفی بر تولید محصولات جدید و با رویکرد تنوع سازی و تکمیل زنجیره تولید دارد.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای تکمیل زنجیره اصلی مواد پایه پتروشیمی 38 طرح‌ پیشران با مجموعه ظرفیت 3 میلیون تن تعریف کرده است. با اجرای طرح‌های پیشران ۲۲ محصول جدید در صنعت پتروشیمی تولید خواهد شد.
بهزاد محمدی مدیرعامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی در آخرین امار اعلامی خود از سوی این نهاد مدیریتی با تشریح روند توسعه صنعت پتروشیمی بر مبنای تکمیل زنجیره ارزش، می گوید: حرکت در مسیر توسعه صنعت پتروشیمی با هدف تکمیل زنجیره ارزش از سال 1399 آغاز شده است و بر این مبنا اجرای 38 طرح با عنوان "طرح‌های پیشران" تعریف شده که هدف اصلی این طرح‌ها، استفاده از خوراک‌های متنوع صنعت پتروشیمی در طول زنجیره ارزش و با هدف فعال‌سازی صنایع کوچک و پارک‌های صنعتی و شیمیایی است.
به گفته وی، براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده با اجرای طرح‌های پیشران در ۶ زنجیره متنوع، حدود 3.5 میلیون تن خوراک به صنایع تکمیلی اختصاص می‌یابد.
طرح‌های پیشران در زنجیره پروپیلن 13 طرح، در زنجیره متانول 6 طرح، در زنجیره اتیلن 5 طرح، در زنجیره بنزن 2 طرح و یک طرح زنجیره اوره، یک طرح زنجیره ملامین و یک طرح زنجیره بوتیلن تعریف شده‌اند.
با توسعه طرح‌های پیشران در زنجیره‌های اصلی پروپیلن، متانول، اتیلن، بنزن، اوره و بوتادین، ۲۰ نوع محصول جدید پتروشیمی تولید می‌شود که ضمن ارزآوری از طریق صادرات، حدود ۷۰ درصد از واردات محصولات پتروشیمی نیز کاهش می‌یابد.
گفتنی است که هلدینگ های پتروشیمی مانند هلدینگ خلیج فارس نقش کلیدی و تعیین کننده در طرح های توسعه ای صنعت ایفا می کنند، این شرکت ها  بخشی ازدرآمد های  خود را در طرح های توسعه ای در مسیر تحقق زنجیره ارزش سرمایه گذاری کرده و برخی نیز اقدام به تعریف طرح های جدید کرده اند.
احداث پارک های زنجیره تکمیلی پتروشیمی
از جمله اقدامات مهمی که صنعت پتروشیمی به دلیل نیاز به تکمیل زنجیره ارزش تولید محصولات ترتیب داده است اجرای طرح احداث پارک های شیمیایی بود. محصولاتی که گاها خود به عنوان مواد اولیه و خوراک دیگر مجموعه تولیدی به حساب می آید.
در توضیح این پارک های پتروشیمی باید گفت که در دنیای امروز حجم تولید محصولات پایه متان، اتان محور و حتی محصولات پلیمری نظیر اتیلن، پلی اتیلن ها، پروپیلن، پی وی سی، پلی استایرن ها و ... با وجود پیشرفت های انجام گرفته و خلق دانش فنی، لایسنس و تکنولوژی برتر تولید، دیگر ملاک توسعه این صنعت قرار نمی گیرد؛ در واقع کشورهایی می توانند صاحب نام در حوزه پتروشیمی به حساب آیند که به جای افزایش ظرفیت تولید، حداکثرسازی ارزش افزوده از مواد خام را با تمرکز و احداث واحدهای شیمیایی در قالب پارک های شیمیایی و پتروشیمیایی فراهم کنند. احداث این گونه پارک ها با ایجاد بسترهای مناسب و مشوق های سرمایه گذاری برای مجموعه های مقیاس کوچک اما نوآورانه و دارای مزیت نسبی بالا ایجاد می شوند که علاوه بر کسب درآمد به اشتغال زایی و تولید پایدار نیز می انجامد.
ایجاد چنین پارک هایی مدت هاست در دنیا تعریف و عملیاتی شده است و در ایران نیز با افزایش ظرفیت تولید و نیاز به تقویت محصولات پایین دستی نیاز به ایجاد چنین پارک های پتروشیمیایی ضروری به نظر می رسد. پارک شیمیایی پلی پروپیلن ایلام از جمله پروژه هایی است که با تامین سرمایه پترول و صندوق بازنشستگی وزارت نفت در دست بررسی و اجرا قرار دارد و این طرح در سفر اخیر وزیر نفت دولت سیزدهم به ایلام مورد توجه قرار گرفت. در واقع با وجود محدودیت های تحریمی، پارک پلی پروپیلن ایلام به عنوان نخستین پارک زنجیره صنایع تکمیلی پلی پروپیلن کشور در دست بررسی عملیاتی است و ظرف دو تا سه سال اینده احداث می شود. اما این گونه پارک های شیمیایی نیازمند الزامات مورد نیاز جهت تشویق بخش خصوصی جهت سرمایه گذاری و تسریع در راه اندازی آن است.
اوجی وزیر نفت در جریان بازدید از طرح پارک پلی پروپیلن ایلام اظهار داشت: با مشوق‌های مورد نظر، سازوکارهایی برای احداث این گونه پارک های شیمیایی درحال انجام است تا زنجیره ارزش توسعه یابد. پیشنهاد بنده به معاون اول رئیس‌جمهوری و وزیر صمت در این باره چنین بود که باید در دولت کارگروهی متشکل از وزارتخانه‌های نفت (حوزه پتروشیمی)، صمت و کشور شکل گیرد تا به‌صورت جدی وارد پارک‌های زنجیره ارزش صنایع تکمیلی پتروشیمی شویم.
وی با بیان اینکه احداث این پارک به ۱۷۰۰ میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد که بخشی از سوی وزارت نفت و بخشی از سوی بخش خصوصی و صندوق بازنشستگی نفت تامین می‌شود، افزود: راه‌اندازی پارک‌های زنجیره صنایع تکمیلی با ایجاد ارزش افزوده، جلوگیری از خام‌فروشی و اشتغالزایی وبه تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در صنعت نفت کمک می‌کند.
صادرات 33 میلیون تنی محصولات پتروشیمی در 1400
مجتمع های پتروشیمی در 6 ماه نخست سال جاری 32.8 میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی را تولید و پس از رفع نیاز داخل به بازارهای جهانی عرضه کردند. با نگاهی به آمارهای سال  گذشته این گونه تحلیل می شود که در سال 1399 بیش از 61 میلیون تن محصولات پتروشیمی در کشور تولید شده است و از این میزان نزدیک به 24.4 میلیون تن صادر شده است در حالیکه در 6 ماهه 1400 صنعت پتروشیمی بیش این رقم صادر کرده است. علاوه بر آن نیز میزان تولید محصولات پتروشیمی نسبت به مدت مشابه سال 99 رشد8 درصدی را به ثبت رسانده است و به گفته مدیران صنعت پتروشیمی تمامی برنامه ریزی ها و اهداف توسعه ای صنعت پتروشیمی در سال 1399 محقق شده است.
بر اساس گزارشات دریافتی از میزان تولید و درآمد حاصل از صادرات و فروش محصولات، این گونه به نظر می رسد که از فروش خارجی 24.4 میلیون تن محصولات در سال 99 نزدیک به 15 میلیارد دلار درآمد کسب شده است و بر اساس برنامه ریزی ها در سال 1400 تولید محصول قابل فروش 45 میلیون تن و درامد ناشی از فروش و صادرات حدود 21.5 میلیارد دلار برآورد می شود.
آمارها اذعان می دارند که هم‌اکنون ایران در تولید محصولات پتروشیمی، ۲۵ درصد ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی خاورمیانه و ۲.۵ درصد جهان را در اختیار دارد و پس از عربستان در جایگاه دومین تولیدکننده بزرگ محصولات عمده پتروشیمی در خاورمیانه است.
به گفته مدیران صنعت پتروشیمی، تجارت بین الملل و نیاز به محصولات از سیاست جداست و با توجه به اینکه محصولات پتروشیمی ایران در شرایط تحریمی قرار دارد اما طرف مقابل ایرانی که بخش خصوصی واردکننده محصولات پتروشیمی است به دلیل نیاز به محصولات ایران حاضر به دور زدن تحریم ها شده است و حجم قابل توجه فروش و صادرات ایران گواه این ادعاست.
استفاده از ساخت تجهیزات داخل در شرایط سخت تحریمی
خساراتی که تحریم ها به صنایع کشور وارد کردند به واقع نیازی به تحلیل ندارد اما مهم آن است که در این شرایط صدای چرخه  تولید هم شنیده می شود. اگر چه تحریم ها زیان بار است اما در بخش هایی به دلیل محدودیت ها، نگاه تولیدکنندگان را به سازندگان داخلی معطوف کرد. متخصصان جوان در بخش های دانش بنیان با ابداع محصولات جدید فعالیت کردند و از سوی دیگر کاتالیست های پتروشیمی توسط نخبگان و متخصصان ایجاد شدند؛ کاتالیست هایی که روزگاری از جمله محصولات وارداتی ایران به حساب می آمدند اما امروز حتی صادرات کاتالیست ها در لیست موارد صادراتی کشور به چشم می خورد.
از سوی دیگر اهمیت ساخت داخل مقوله دیگری است که از نتیجه تحریم ها رقم خورد. تولیدکنندگان هر صنعت و حوزه ای با نگاه به داخل، تجهیزات مورد نیاز خود را تامین می کنند. زیرا علاوه بر کاهش هزینه های ارزی و حمل و نقل و کلیه مراودات بین المللی می توانند پروژه های خود را به صورت ریالی پیش ببرند.   
در حال حاضر بیش از65 درصد کالاها به همت سازندگان داخلی تامین می شود درحالیکه پیشترها به همین میزان کالاها وارداتی بودند.
برگزاری چندین نمایشگاه تخصصی در حوزه ساخت تجهیزات در صنعت پتروشیمی کشور و انعقاد صدها قرارداد همکاری بین تولیدکنندگان و سازندگان داخلی و دانش بنیان ها نشان داد برای پیشبرد طرح های توسعه ای در این صنعت می توان علاوه بر اشتغالزایی، با نگاه به داخل و حمایت از سازندگان در تامین منابع و تجهیزات همت گمارد.

در حوزه ایجاد مشاغل جدید در پیشبرد طرح ها بویژه استفاده از نیروهای بومی در مناطق گام های موثری برداشته شد مدیرطرح های شرکت ملی صنایع پتروشیمی درباره به میزان اشتغال طرح ها می گوید که در سال 99 بیش از 27 هزار نفر در طرح های پتروشیمی مشغول به فعالیت بودند و صنعت پتروشیمی در حال حاضر107 هزار اشتغال مستقیم ایجاد کرده است که درصورت فعال شدن کلیه بخش های مرتبط در این صنعت با تکمیل زنجیره ارزش، قابلیت ایجاد یک میلیون شغل پایدار مستقیم وجود خواهد داشت.
مدیرعامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز می گوید که در بخش صنایع پایین‌دستی به ازای تولید یک میلیون تن محصول، ۱۷۰ هزار شغل ایجاد می‌شود و بیش از ۷۵ انجمن، سندیکا و اتحادیه در صنایع پایین‌دست در توزیع محصولات پتروشیمی فعال هستند که هیچ صنعتی در کشور از نظر رقم اشتغال، قابل مقایسه با صنعت پتروشیمی نیست.
 
"تهدید به فرصت" نتیجه خودکفایی صنعت پتروشیمی
صنعت پتروشیمی در کشور با وجود محدودیت ها توانستند علاوه بر تامین نیاز داخل و خارج، رتبه های بین المللی را نیز کسب کنند و جزو اولین های این صنعت در دنیا به شمار بیایند. هلدینگ خلیج فارس در زمره مجموعه های تولید خدماتی و سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی است که پس از سابیک در آسیا مقام دوم را به خود اختصاص داده است و در منطقه مقام اول را دارد. مشارکت پتروشیمی ها آن هم در شرایط تحریم ها و کرونا و حتی مسئولیت های اجتماعی، قابل ذکر است. پتروشیمی ها در پیک های جان سخت کرونا علاوه بر تامین کننده محصولات ضدعفونی کننده توانستند محصولات جدید در حوزه پتروشیمی را ابداع و تولید کنند. اخیرا یکی از پتروشیمی های کشور( پتروشیمی خوزستان) با استفاده از یک گرید پلی کربنات درصدد تولید کارت های ملی است. تولید کارت های ملی که چندسالی است به دلیل تحریم ها، مواد اولیه مورد نیاز این محصول در دسترس قرار ندارد اما با مساعدت این گونه شرکت ها و دستیابی به دانش فنی و تخصص مهندسین ایرانی، این محصولات ابداع شدند و شرایط تولید محصولات جدیدی مهیا شده است. نمونه این چنینی در تولید محصولاتی که روزی وارداتی بودند و علاوه بر هزینه های ارزی و وابستگی را به دنبال داشت، کم نیستند.
تامین ارز مورد نیاز کشور و ثبت آن در سامانه نیما، برای خرید مایحتاج دارویی،  بهداشتی و ... نیز از فعالیت و پیشبرد پروژه های طرح های پتروشیمی کشور است. صنعت پتروشیمی که از جمله صنایع کشور است که کلیه اهداف و برنامه های برنامه ششم توسعه را نیز محقق کرده و به عنوان راه نجات و قطار اقتصادی کشور عمل کرده است. دبیر انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی ضمن اشاره به تحریم ها و مشکلات ناشی از آن می گوید که اگر از صنعت پتروشیمی حمایت شود تا 10 سال آینده دیگر نیازی به ارز نفت وجود ندارد.