این روزها موضوع ناترازی گاز به کرات از سوی مسئولین و کارشناسان حوزه انرژی مطرح می شود. موضوعی که شاید سال ها قبل از ترازی و تعادل قابل قبول تری برخوردار بود اما با رویکرد کاهش تولید و پیشی گرفتن مصرف بحث ناترازی مطرح شده است. زمانی که تصمیم به سرمایه گذاری و افتتاح اکتشاف و تولید گاز گرفتیم، ذخایر گاز کشور به عنوان منبعی غنی ارزش افزوده ای را برای کشور ایجاد کرد و امروز نیز این ذخایر همچنان وجود دارد وگاز هم از این منابع استخراج می شود اما پیشی گرفتن مصرف از تولید و کاهش روند تولید می وان این اتفاق را به عنوان یک مشکل و یا بعضا در آینده به عنوان بحران یاد کرد. ناترازی گاز و به عبارتی تراز نبودن تولید با مصرف  یا مصرف با تولید نکته ای است که اگر از آن غفلت شود شاید برای جبران آن نیازمند پرداخت منابع بیشتری باشیم. پس باید برای این ناترازی راهکاری جدیدی تری اندیشید. دکتر احمد رمضانی سعادت آبادی استاد تمام دانشکده مهندسی شیمی و نفت دانشکده شریف، به ارائه راهکاری برای عبور از این ناترازی می پردازد که در ادامه می خوانید.
 
گفتگو: مریم میخانک بابایی
ناترازی گاز در صنعت نفت ما به یک مشکل و بحران تبدیل شده است به طوری که علاوه بر قطعی گاز صنایع و پتروشیمی ها در فصل سرما، افزایش میزان گاز مصرفی مردم نیز مشکلات آن را دو چندان کرده است. به نظر شما برای جبران این ناترازی چه باید کرد؟
از دهه 70 شمسی، پارس جنوبی با اولین قرارداد خود با توتال توانست محلی برای استحصال گاز برای کشور شود و چندین سال بعد جهش تولید گاز در آن منطقه آغاز شد. درواقع با سرمایه گذاری های پی درپی میزان تولید گاز به میزانی شد که پاسخگوی نیاز کلیه مصارف خانگی و صنایع گردید و تا چند سال قبل این میزان تولید علاوه بر تامین مصارف داخل کشور برای صادرات گاز نیز اقداماتی صورت می گرفت.
اما با گذشت زمان، افزایش مصرف و کاهش تولید به دلیل افت فشار، باعث ناترازی تولید و مصرف شد و به جرات می توان گفت در یک چشم انداز 10 سال آینده اگر میزان مصرف و تولید گاز بدین صورت پیش رود به درجه ای خواهیم رسید که ديگر نتوانیم پاسخگوی تنها مصرف بخش خانگي هم  باشیم و در اين  حالت در صورت وجود منابع  مجبور به واردات گاز مي شویم و در صورت نداشتن منابع مجبور به سهميه بندی گاز خواهيم بود.  
پس در ابتدای امر به نظر چاره ای جز سرمایه گذاری و توسعه در حوزه گاز نداریم؟
آماری که اخیرا وزیر نفت اعلام کردند در حدود 240 میلیارد دلار منابع مالی برای سرمایه گذاری در حوزه گاز نیاز داریم که البته این میزان برای برنامه ریزی بلند مدت است اما برای دوره  کوتاه مدت 40 تا 80 میلیارد دلار منابع مالی نیاز داریم تا حداقل همین تولید فعلی را حفظ کنیم.
البته ادعایی مطرح است که با سرمایه گذاری بانک ها مقداری از این منابع تامین شده است اما این بحث استحصال و تولید گاز دو جنبه دارد یکی سرمایه و دیگری تکنیکال است. به هرحال شاید در چاه اولیه، تولید و دانش بالایی خیلی نیاز نباشد زیرا این دانش را طی این سال ها به دست آوردیم اما برای حفظ فشار چاه  و تولید صیانتی نیاز به دانش روز داریم و این موضوع می طلبد تا شرکت های ایرانی با شرکت هایی که بهره مند از دانش فنی روز هستند مراودات و همکاری داشته باشد تا بتوانند از مخازن موجود به طور صیانتی برداشت کنند و جریان تولید را در مقداری که الان هست حفظ کنند.
برای برداشت روزانه گاز به مقدار زیاد نیازمند دانش مختلفی هستیم که شاید در دسترس همه شرکت های ایرانی نباشد. در نهایت باید گفت که شرایط این گونه است که با کاهش تولید مداوم گاز روبرو هستیم وبرای حفظ تولید نیاز به تکنولوژی و سرمایه داریم که به لحاظ تامین مالی هم در شرایط سختی قرار داریم.
از دانش فنی گفتید. به نظر شما شرکت های دانش بنیان ایرانی تا چه میزان توانایی برای مشارکت در طرح های توسعه و تولید دارند. البته تفاهم نامه های متعددی بین شرکت های تولیدی با دانش بنیان ها برقرار شده است؛ آیا می توان به لحاظ تکنیکالی با این شرکت ها همکاری را پیش برد؟  
ما از اکتشاف و توسعه در بالادست صنعت نفت صحبت می کنیم و همانطور که ما از میزان رشد دانش بنیان های داخلی مطلع هستیم درحال حاضر دانش این شرکت ها در اندازه ورود به این حوزه نیست. همکاری دانش بنیان ها برای طرح ها و پروژه های کوچک بسیار سازنده است. البته در آینده ممکن است این اتفاق بیفتد اما در حال حاضر این دانش برای توسعه بالا دست نفت فعلا کافی نیست.
این سطح از کارسرمایه گذاری و توسعه نفت و گاز و نگهداشت نیاز به چند شرکت و با سرمایه بسیار بالا دارد. بحث فراتر از ازدیاد برداشت است. ما در حوزه نفت هنوز جز تزریق گاز و مقداری آب نتوانستیم کار بیشتری انجام دهیم. در ازدیاد برداشت نفت هم مشکلات بسیار بالایی داریم. در زمینه گاز باید گفت که از نفت هم عقب تر هستیم. زیرا توسعه گاز پیچیدگی های خاص خودش را دارد و نیاز به تکنولوژی و علم بالایی دارد.
اخیرا، مجلس شورای اسلامی درخواستی از پتروشیمی ها کردند تا سرمایه هایشان را به سمت تولید گاز ببرند. آن ها معتقدند مشکل آینده پتروشیمی ها تامین خوارک گاز است و اگر خوراک نباشد توسعه پتروشیمی با مشکل مواجه می شود. به نظر شما چنین رویکردی می تواند به موضوع توسعه گاز و ناترازی آن کمک کند؟
همانطور که در گاز نیازمند سرمایه گذاری هستیم در بخش پالایش و صنایع وابسته هم نیاز به سرمایه گذاری عظیمی داریم واینکه پتروشیمی نیاز به خوراک دارد خودش به دنبال توسعه مخازن برود این اصلا منطقی نیست. زیرا حد سرمایه گذاری آن ها متفاوت است. در بحث استحصال گاز به دلیل وسعت و پیچیدگی، دولت باید منابع و اقدامات لازم را برای این موضوع به کار ببرد و قطعا کار مجموعه های پتروشیمی که کار وفعالیتشان متفاوت است نخواهد بود.
همچنین نیاز مجتمع های پتروشیمی به گاز متفاوت است. حجم سرمایه گذاری آن ها متفاوت است. ما واحدهای متانولی داریم که مصرف بالای گاز دارند. نزدیک به 300 تا 400 میلیون تن در سال مصرف دارند و حدود 4 میلیون تن در سال طرح های متانولی است. بنابراین نمی توانیم بگوییم که این مجموعه ها و یا هلدینگ ها دغدغه خود را رها کنند و به دنبال تخصص دیگری بروند چون ممکن است در اینده گاز نداشته باشند؟!
به اعتقاد بنده وقتی ما راهکار مشخصی نداریم به هر کسی توصیه می کنیم تا سرمایه گذاری کند. به نظر برای حل مشکلات کشور باید چشم انداز اساسی تر را طراحی کرد. باید در دراز مدت برنامه ای برای تامین نقدینگی برای صنایع تعریف کرد تا این موضوع به تدریج حل شود.
صحبت از نگهداشت طرح های فعلی کردید. در حوزه استهلاک و رفتن در مسیری که نهایت آن مسیر به ناترازی و شکاف بیشتر تولید و مصرف بیانجامد چه اقداماتی باید در زمینه مدیریت این موضوع انجام داد؟
نرخ استهلاک در صنايع  کشور مسئله مهمی است. در واقع  امروز نرخ استهلاک بالاتراز نرخ سرمایه گذاری است. اگر با این رویه پیش برویم که برای جبران استهلاک  صنایع سرمایه گذاری نکنیم چند سال بعد مانند ونزوئلا همه صنایع یک دفعه شات دان می شوند. و این موضوع  خیلی دور از انتظار نیست. وقتی نرخ استهلاک بیشتر از نرخ سرمایه گذاری است این اتفاق قابل پیش بینی است. پس لازم است سیاستگذاران اساسی تر فکر کنند تا این نرخ سرمایه گذاری را  بیشتراز استهلاک ببرند.
دولت با کمبود منابع مالی مواجه است. پیشنهاد می کنید بانک ها کنسرسیومی تشکیل دهند؟ آخر بانک ها هم منابع مالی کافی برای این حجم از سرمایه گذاری ندارند. چه روشی را پیشنهاد می کنید؟
همسایه ما قطر که با ایران میادین گازی مشترک دارد به نظر شما چه کار می کند؟ قطر صندوق های ذخیر دارایی بالا دارد اما ترجیح می دهد منابع مالی از بیرون وارد کشورش شود. با شرکت های بین المللی قرارداد می بندد تا این رویه ورود سرمایه باعث می شود سرمایه گذار خارجی به دلیل منافع بیشتر پروژه را به سرعت پیش ببرد و بهترین بازیافت از مخازن صورت می گیرد و همچنین این شرکت برای خرید محصولات نیز گارانتی هستند. قطر در ارتباطات بین المللی آورده بالایی را به دست آورده است که متاسفانه ما از این رویه با وجود همجواری محروم هستیم.
تحریم ها همواره مانع بوده است...
امکان لغو تحریم ها بری منافع ملی وسیاست کلان کشور وجود دارد. باید سیاستگذاران برای این موضوع تفکر دوباره داشته باشند.  ما مجبوریم تحریم ها را به نحوی حل کنیم. اگر نخواهیم در سیاست کلان کشور تغییراتی انجام دهیم بعید است اقتصاد ایران توان ادامه مسیر در اینده را داشته باشد.  
باید سرمایه وارد کشور کنیم و منابع را به نرخ منطقی بفروشیم. مشکل ما این است که انچه از سرمایه گذاری در داخل باید به دست آوریم صورت نمی گیرد. بخش سرمایه گذاری عملا توسط واسطه ها و دلالان از بین می رود. همانطور که می دانید قبل از اینکه روسیه وارد تحریم ها شود شرایط فروش ما از روسیه بهتر بود. اما با مسائلی که روسیه درگیر ان است و با اینکه قیمت نفت بالا است اما قیمت فروش نفت و فراورده برای ما پایین تر از قیمت واقعی است. درحقیقت شرایط موجود هم باعث شده است نتوانیم از همان مقدار حداقلی هم فروش و درامد حداقلی کسب کنیم تا بتوانیم هزینه های نگهداری و ادامه روند موجود را حفظ کنیم و هزینه استهلاک رافقط جبران کنیم. امروز قادر به تامین فقط حداقلی ها هستیم. بخش سرمایه گذاری در بودجه که معلوم است وشاید 20 درصد بودجه هم نمی شود.
در حوزه بهینه سازی و جبران ناترازی گاز چه اقدامات بهینه ای می توان انجام داد؟
امروز بالغ بر 60 درصد تولید گاز کشور به مصرف سوخت خانگی می رسد. در واقع ایران ۲۲ پالایشگاه گازی دارد و روزانه یک میلیارد مترمکعب معادل بیش از ۵۵ میلیون بشکه نفت در کشور، گاز تولید می شود و ۶ درصد از گاز تولیدی هم صادر می شود. تصور کنید چه میزانی از 60 درصد گاز معادل 55 میلیون بشکه نفت را درمصارف خانگی می سوزانیم. این حجم از مواد سوختی در داخل بالاتر از استاندارد است. بنابراین ما یک سرمایه گذاری دیگری برای بهینه سازی مصرف سوخت باید انجام دهیم. این سرمایه گذاری باید در در همه حوزه ها خانگی، صنایع، نیروگاه ها و غیره باشد.
به دلیل مصرف بالای بخش خانگی شرایط به گونه ای است که بخش صنعت و نیروگاه ها را با نفت کوره و گازوئیل هدایت می کنیم. میزان تولید نفت کوره براساس آخرین امارها، در سال 98 روزانه در ۱۰ پالایشگاه، ۶۴ میلیون لیتر بوده است که با توجه به خوراک دریافتی ۳۴۱ میلیون بشکه‌ای پالایشگاه‌ها، سهمی ۱۸ درصدی در بین فرآورده‌های نفتی ایران دارد. این مازوت تولیدی علاوه بر اندک صادراتی، ناچارا به دلیل کمبود گاز در زمستان در اختیار نیروگاه ها و صنایع قرار می گیرد. با این توضیح که آلایندگی مازوت به عنوان فراورده ای خطرناک برای استفاده در شهرها توسط نیروگاه ها و صنایع به کار برده می شود و شهرها را تبدیل به اتاق گاز سمی کرده است. هر نیروگاهی که نفت کوره می سوزاند آلایندگی و ذرات میکرون آن تا شعاع چند صد کیلومتری وجود دارد. حتی شهرهایی که تولیدات محلی دارند هم از این ذرات معلق آلاینده  در هوا دارند.  گازوئیل و خودروهای فرسوده هم خود موضوع دیگری است که به الایندگی شهرها کمک می کند.
بنزین و گازوئیل مصرفی در خودروهای فرسوده که عملا در ترابری و حمل ونقل جاده ای ما بالای 70 تا 80 درصد را به خود اختصاص داده اند و مصرف سوختی بالاتر از استاندارد دارند. همه نگاه ها به مردم است که مصرف بالا دارند اما عوامل دیگری هم هستند که می توانند دخیل باشند. خودرو گازوئیلی که 50 سال پیش تولید شده مصرف سوخت متفاوتی با خودرویی دارد که چند سال از عمرش می گذرد. پراید ما به اندازه ماشین 8 سیلندر سوخت مصرف می کند والودگی تولید می کند. این موارد جز هزینه های استهلاک است و جایگزین هم ندارد. خودروها با این میزان مصرف سوخت باید از خیابان ها جمع اوری و جایگزین شوند. ولی متاسفانه اکثر خودروهایی که در خیابان می بینیم بیش از10 سال از تولید آن ها می گذرد. این خودروها الودگی ایجاد می کنند. سرمایه گذاری در هزینه استهلاک خودرو 7 تا 8 میلیارد دلار سالانه هزینه می خواهد که البته در حال حاضر اقتصاد ما آماده پذیرش چنین سرمایه گذاری نیست.
بر اساس گفته های شما دولت برای حفظ این میزان گاز تولیدی دو کار باید انجام دهد اول سرمایه گذاری برای توسعه و استحصال گاز بیشتر و دوم بهینه سازی مصرف سوخت است. سرمایه گذاری که فعلا مهیا نیست، برای بهینه سازی چه کاری باید انجام دهد؟
اصلاح قیمت تنها حربه دولت برای بخش خانگی است. اما در کشوری که تورم بالای 60 درصدی حاکم است این قیمت گذاری حربه کارامدی نخواهد بود. بویژه در بخش روستایی و شهرهای کوچک که تخفیف بیشتری می دهند تا رضایت آن ها را به دست اوردند، درحالیکه در  آن مناطق به دلیل کاهش قیمت مصوب انرژی بیشتری پرت می شود. خانه ها بزرگ تر و بهینه سازی در آن خانه ها رعایت نشده است. بیشتر فشار و محدودیت انرژی روی شهرها، نیروگاه و صنایع است.  
دولت در گذشته اقدامات خوبی برای بهینه سازی مصرف انرژی انجام داده است اما آن خط سیر را ادامه نداد و موضوعاتی که به صرفه جویی بیشتر معطوف می شد را متوقف کرد. به اعتقاد بنده بحث بهینه سازی پیچیده تر از اینهاست و لازم است برنامه ریزی کلانی حداقل برای ساخت وساز خانه ها دنبال شود.   
در ساختمان سازی همه نظارت ها دنبال می شود جز انرژی. برای احداث یک واحد ساختمان همه نوع مجوزها را به عنوان ملزومات تعریف کردیم جز مجوزهای لازم برای بهینه سازی مصرف انرژی. این موضوع مدیریت انرژی مغفول مانده است. استفاده از نوع مصالح ، ساخت دیوارها، پنجره ها تا طراحی ساختمان همه در مدیریت انرژی تاثیرگذار است. علاوه بر اینها ساخت و سازدر مناطق سرد با گرم هم به لحاظ استفاده بهینه از انرژی متفاوت است. کدام یک از این موارد را دنبال کردیم؟ هیچ کدام.
در مصرف گاز به قدری با شدت بالا مصرف می کنیم که مجبوریم در زمان نیاز بیشتر، گاز صنایع را که برای تولید کشور حیاتی است قطع کنیم و یا نیروگاه ها را مجبور می کنیم برای تولید برق، گازوئیل و مازوت بسوزانند که آن هم برای شهرها آلایندگی ایجاد کرده است. همه این موارد ناشی از ناترازی گاز است.
وضعیت ما در ذخیره سازی ها گاز چگونه است؟
ما در تابستان که فصل گرماست هم گاز نداریم که ذخیره کنیم. در سطح کلان ممکن است گاز برای مصرف داشته باشیم اما در تابستان گاز به قدری نداریم که بتوانیم به چاه های نفتی گاز تزریق کنیم. ما برای ازدیاد برداشت چاه های نفت نیازمند حجم عظیمی از گاز هستیم اما این گاز در تابستان نیز کم است.
قرار بود به هند و پاکستان گاز صادر کنیم حتی خط لوله را هم برنامه ریزی کرده و بخش داخلی آن نيز با سرمايه زيادی ساختيم اما با كاهش در توليد و بالا رفتن مصرف به  ناترازی گاز رسيديم و عملا از استفاده از خط لوله ای كه می توانست با كمترين هزينه حجم زيادی گاز را برای فروش به بازار شرق ايران عرضه كند نیز محروم مانديم.
اگر در آینده شرایط طوری شود که مجبور به واردات گاز شویم، چه نظری دارید؟
واردات پول می خواهد. پول نداریم که سرمایه گذاری کنیم پس با منابع اندک چطور واردات گاز انجام دهیم. نباید به واردات فکر کنیم. باید ابتدا با کاهش مصرف اولین قدم ها را شروع کنیم.
ببینید ما با دو معضل بزرگ دست به گریبان هستیم. ابتدا سالانه بین 10 تا 20 درصد افزایش مصرف گاز داریم و دوم با کاهش تولید گاز مواجه هستیم. اعداد تولید و مصرف بالانس نیستند. مگر اینکه بهینه سازی مصرف را شروع کنیم. دولت باید در این زمینه کوشا باشد. به سراغ مکان هایی که بیشترین پرت انرژی را دارند برود و بررسی بیشتری انجام دهد. مثلا شنیده می شود که در بسياری از مراكز دولتي چون مراكز آموزشي سیستم کنترل گرمایشی آن ها خراب است و نیاز به  تعمیر و يا جايگزيني دارد.  در  اين مراكز سيستم گرمايشي يكسره كار مي كند و براي كنترل دما از باز و بستن پنجره استفاده مي شود.  یعنی در زمستان در موارد زيادي محیط بسیار گرم و غیر قابل تحمل می شود. اینها باید بررسی و کنترل شود که قطعا پس از بررسی از شدت مصرف انرژی آن کم می شود. بهینه سازی مصرف انرژی از همین موضوعات کوچک اگر دنبال شود نتایج روشنی را در همین قدم های اول خود را نشان می دهد. البته سيستم هاي مركزي  و بخاري هاي خانگي و سيستم هاي گرمايشي همه نياز به بهينه سازي  دارند و تكنولوژي بسياري از آنها مربوط به چند ده قبل است كه مصرف آنها بسيار بالاست. با بهينه سازي آنها قطعا امكان صرفه جويي بالايي پديد مي آيد. اينكه مصرف سرانه انرژي در كشورهاي پيشرفته بعضا پايين تر از ماست يكي از دلايل مهم آن بهينه سازي تجهيزات گرمايشي و سرمايشي و ديگر وجود عايق هاي حرارتي در بدنه ساختمان ها و استفاده از پنچره هاي دوجداره استاندارد است. 
این گفتگو در ماهنامه دنیای انرژی شماره 51 نیز منتشر شده است