مریم میخانک بابایی - در نوروز امسال موج سفری های نوروزی به دلیل کاهش محدودیت های کرونایی و ضعیف بودن سویه جدید، بالا گرفت و این جابه جایی ها فشار مضاعفی بر مصرف بنزین به بار آورد. اینکه میزان مصرف باید مدیریت شود هم نکته حائز اهمیتی است؛ اما نگرانی ها از تداوم این افزایش رویه مصرف بنزین آن هم با شروع سفرهای تابستانی 1401و تراز منفی تولید و مصرف وجود دارد. جنس این نگرانی ها بیشتر از آن دسته است که در صورت تراز منفی تولید و مصرف چاره ای جز واردات بنزین و بازگشت به سال های گذشته نباشد که در آن صورت مشکلات واردات بنزین و نیاز به بازارهای دنیا تبعات و موضوعات خود را به دنبال دارد.
میزان تولید روزانه بنزین از مجموع پالایشگاه های کشور به طور میانگین 107 میلیون لیتر است و این رقم گاهی اوقات به 110 میلیون لیتر هم رسیده است. با آگاهی از رقم تولید می توان یک بررسی اجمالی از میزان مصرف بنزین در ایام 20 روزه نوروز 1401 که تاریخ پربارترین مصرف بنزین است ارائه داد.
بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی، از روز یکم تا سیزدهم فروردین‌ماه سال جاری (۱۴۰۱) به‌صورت میانگین ۱۰۷ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر بنزین در کشور توزیع شده است. به طوری که میانگین روزانه مصرف بنزین کشور در ایام نوروز ۱۴۰۱ (یکم تا سیزدهم فروردین‌ماه) در مقایسه با مدت مشابه 1400  با ۸۳.۴ میلیون لیتر بنزین حاکی از رشد ۲۹.۳ درصدی مصرف بنزین کشور در ایام نوروز امسال دارد.
همچنین میزان مصرف بنزین کشور در بازه زمانی ۱۸ روزه تعطیلات نوروزی (۲۵ اسفند ماه سال ۱۴۰۰ تا سیزدهم فروردین‌ماه ۱۴۰۱) ۱۱۰ میلیون و ۲۰۰ هزار لیتر بوده است که این عدد در مقایسه با مدت مشابه پارسال (۲۵ اسفند ۱۳۹۹ تا ۱۳ فروردین ۱۴۰۰) با ۸۸ میلیون و ۶۰۰ هزار لیتر، ۲۷ درصد افزایش یافته است.
اوج مصرف روزانه بنزین و رکوردی تازه در 28 اسفند ماه 1400 درحدود 131 میلیون لیتر بوده است و در 12 فروردین ماه 1401 رقم قابل توجه دیگری از سوی مصرف بنزین یعنی 121 میلیون و 300 هزار لیتر رقم خورده است.
افزایش مصرف روزانه بیش از 25 میلیون لیتر بنزین هشداری به تولید و مصرف سوخت در کشور است. گفته می شود که میزان تولید بنزین فعلی با میزان جمعیت موجود فعلا مشکل کمبود بنزین را نشان نمی دهد و این میزان برای این شکل مصرف بی رویه هم حتی کفایت می کند اما اگر مصرف از یک سو کنترل نشود و از سوی دیگر به فوریت تدابیری برای افزایش تولید فراهم نگردد نگرانی واردات بنزین خودنمایی می کند.
با روند فزاینده مصرف، فارغ از مصرف در ایام نوروز 1401، تولید روزانه بنزین هم‌ با توجه به ظرفیت پالایشگاه ها  افزایش یافته است به طوری که این میزان هم اکنون به ۱۰۵ و یا 110 میلیون لیتر در روز رسیده است در حالی که میزان مصرف به‌صورت میانگین در دو ماه گذشته حدود ۹۰ میلیون لیتر در روز بوده است. این موضوع نشان می دهد فاصله چندانی بین مقدار تولید و مصرف این سوخت باقی نمانده است. از سوی دیگر این میزان تولید شاید برای ایام کرونا با قرنطیه های مقطعی و پیک های متعدد کفایت می کرد زیرا مصرف قابل توجهی را رقم نمی زد اما احتمال برداشته شدن محدودیت ها و آسودگی خیال، این مصرف را بیش از پیش افزایش می دهد و پیش بینی مصرف را هم بیش از این رقم نشانه می رود که البته بنا بر اظهارات اخیر اوجی وزیر نفت که اگر کرونا نبود در شرایط فعلی روزانه ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌شد. به عبارتی مصرفی که به طور میانگین 90 میلیون لیتر در روز است با پیش بینی های وزیر به 120 میلیون لیتر می رسید. به عبارت واضح تر 120 میلیون لیتر مصرف در مقابل 110 میلیون لیتر نهایت ظرفیت تولید بنزین در کشور است.
با این تحلیل ساده به این واقعیت می رسیم که باید بیش از پیش بینی ها نسبت به افزایش ظرفیت تولید گام برداشت و به نظر خیلی زمان برای جبران این ناترازی نیست مگر اینکه با اقدامات میان مدت بتوان مصرف را کنترل کرد که به تجربه نشان داده است حتی افزایش قیمت بنزین هم خیلی نتوانسته است میزان مصرف بنزین را جبران کند.
آخرین پیش بینی افزایش مصرفی که مسئولین ارائه داده اند سال 1405 مصرف 117 میلیون لیتر بنزین در روز است و گفته شده است این رقم در 1410 به روزانه 134 میلیون لیتر می رسد. اما با توجه به رکورد مصرف و کاهش محدودیت های کرونایی و پیش بینی وزیر نفت مبنی بر مصرف 120 میلیون لیتر در روز خیلی به پیش بینی مصرف سال 1405 فاصله ای نداریم و باز این تحلیل وجود دارد که باید نسبت به افزایش ظرفیت و سرمایه گذاری و افزایش توان تولید سوخت در کشور اقدام کنیم. توسعه نامتوازن در صنایع پالایشی حوزه نفت خام در سال‌های گذشته، می‌تواند با مصرف افسارگسیخته، شرایط را برای واردات بنزین آماده کند.
سرمایه گذاری در تولید بنزین و مدیریت مصرف
اگر به آمار پالایشی واحدهای موجود در کشور از گذشته تاکنون نگاه کنیم می توانیم  ببینیم که روند پالایشی از سال ۱۲۹۱ با تأسیس پالایشگاه آبادان کلید می‌خورد و با گسترش واحدهای مربوط، صنعت پالایش بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ نخستین گام خود را برای ظرفیتی حدود ۸۰۰ هزار بشکه در روز برمی‌دارد و حرکتی صعودی را آغاز می‌کند.
در ادامه این روند نمودار ظرفیت پالایش فرآورده‌های نفتی در سال ۱۳۶۰ و هم‌زمان با جنگ تحمیلی از یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه روندی نزولی را طی می‌کند و به مرز ۶۰۰ هزار بشکه می‌رسد، اما با اقدام‌های شبانه‌روزی و مجاهدت‌های فراوان در پالایشگاه‌هایی که آماج بمب‌های بعثی‌ها قرارگرفته بودند آغاز به احیای ظرفیت پالایشی می‌شود و سرانجام نقطه عطف تاریخ پالایش کشور به ظرفیت پالایش روزانه ۲ میلیون و ۱۸۴ هزار بشکه می‌رسد.
اما درباره سبد محصولات پالایشگاه‌ها نیز باید اذعان کرد در سال ۱۳۵۷، تولید بنزین ۱۳ درصد و نفت‌گاز ۲۲ درصد را به خود اختصاص داده بود که در سال ۷۶ بنزین به ۱۴ درصد و نفت‌گاز به ۲۸ درصد می‌رسد و در سال ۹۱ بنزین در مرز ۱۷ درصد و نفت‌گاز در خط ۳۳ درصد متوقف می‌شود. این در حالی است که آمار تولید بنزین و نفت‌گاز در سال ۹۹ به ترتیب که روی ۹۳ و ۱۰۳ میلیون لیتر در روز مانور می‌دهد در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۰ به ۹۵ و ۱۰۴ میلیون لیتر در روز می‌رسد.
در بخش کیفی‌سازی نیز درصد بنزین و نفت‌گاز یورو با رشدی فزاینده نسبت به سال ۹۱ به ترتیب ۳۶ و ۳۹ درصد تولید فرآورده‌های یادشده را شامل می‌شوند.
با روند فزاینده مصرف، تولید روزانه بنزین هم‌اکنون به ۱۰۵ تا 110 میلیون لیتر در روز رسیده، این در حالی است که میزان مصرف به‌صورت میانگین در دو ماه گذشته به حدود ۹۰ میلیون لیتر در روز رسیده است. اما موضوع اصلی بحث ما رسیدن تولید و مصرف به یک نقطه سر به سر است. البته خودروهای بی کیفیت ایرانی با میزان مصرف سوخت بالایی که دارند از یک سو و یا وجود خودرو های فرسوده و کارکرده در کشور مزید علتی بر افزایش مصرف سوخت در کشور هستند که اینها خود توجه ویژه در مدیریت مصرف می طلبند که باید مورد توجه قرار گیرند.
اما افزایش ظرفیت و توسعه پالایشگاهی طی این سال ها نیز موضوع مغفول مانده در سرمایه گذاری هاست. با روی کارآمدن دولت جدید اولین موضوع مورد توجه افزایش ظرفیت پالایشی است. گفته می شود که در اسناد بالادستی کشورمانند سیاست‌های کلی نظام در بخش انرژی، بر جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صادرات نفت خام و گاز طبیعی تاکید شده است. همچنین در بند ۱۵ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، بر افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت، گاز و افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی تاکید شده است. اما در عمل تغییری در میزان دریافت خوراک نفت خام در پالایشگاه‌های کشور در دولت دوازدهم رخ نداده است.
پیش بینی وزیر نفت بر افزایش ظرفیت پالایش نفت و میعانات گازی در دولت سیزدهم به گونه ای مطرح می شود که قرار است که ظرفیت پالایشی کشور در ۴ سال آینده حدود یک و نیم برابر افزایش پیدا کند و تولید فعلی ۲.۲ میلیون بشکه در روز به سه و نیم میلیون بشکه در روز برسد. دولت سیزدهم دو برنامه ارتقای کمی و کیفی پالایشگاه‌های کنونی و همچنین ایجاد ظرفیت پالایشی جدید با ساخت پترو پالایشگاه‌ها را در برنامه دارد. 
با توجه به اینکه در چند سال گذشته با افزایش تولید بنزین، ایران توانست در حوزه صادرات این محصول جزو صادرکنندگان آن در منطقه و دنیا به حساب آید اما همواره این نکته مورد توجه است که صادرات هر نوع محصولی در صورت اشباع بازار داخلی آن امکان پذیر خواهد بود و اگر میزان مصرف به قدری باشد که فقط با تولید برابری کند این نشان می دهد ما در حوزه صادرات بنزین مسیر عکس را طی خواهیم کرد. در حال حاضر صادرات بنزین ارقام 3 هزار میلیارد دلاری را رقم می زند که گفته می شود اگر همین میزان مصرف بدون مدیریت تداوم یابد و تولیدی هم جایگزین نشود تراز تجاری بنزین کشور منفی این رقم خواهد شد و اگرمصرف هم بر تولید پیشی بگیرد موضوع تبعات منفی واردات را در پی خواهد داشت؛ مگر اینکه دولت جدید راهکارهایی را بر افزایش تولید دنبال کند که یکی از آن راهکارها تداوم طرح ایجاد پالایشگاه سازی است.  
شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی ایران، طرح پتروپالایشگاه 300 هزار بشکه ای شهید سلیمانی را تدوین کرده است. این طرح از جمله 13 طرح پالایشگاه سازی دولت سیزدهم است که برای جلوگیری از بحران کمبود بنزین دنبال می شوند. بنابر گفته ها سیاستگذاری جدید وزارت نفت، احداث پالایشگاه توسط دولت است تا سرعت بیشتری می گیرد. جلیل سالاری مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی درباره فلسفه تدوین احداث پتروپالایشگاه معتقد است که بر اساس تجربه تاریخی در احداث پتروپالایشگاه تقریباً تمام طرح‌هایی که به سرانجام رسیده‌اند، آنهایی بودند که با حمایت ویژه وزارت نفت و دولت همراه شدند. بنابراین بناست ضمن حمایت از بخش خصوصی برای احداث پتروپالایشگاه‌ها، خود وزارت نفت نیز به‌صورت موازی طرحی برای احداث یک پتروپالایشگاه تصویب و اجرا کند که طرح پتروپالایشگاه 300 هزار بشکه ای شهید سلیمانی از آن دسته طرح های مورد توجه وزارت نفت است.
در طرح اولیه این پتروپالایشگاه 300 هزار بشکه ای نفت خام به طور تقریبی 4960 تن در روز تولید بنزین، 1730 تن گاز مایع و 11333 تن نفت گاز و محصولات دیگری تولید خواهد شد تا جبران میزان سوخت مورد نیاز در کشور باشد. این پتروپالایشگاه در دو فاز پالایشی و پتروشیمی تعریف شده است که بنابر برآوردها مرحله نخست آن در نیمه دوم ۱۴۰۵ و فاز دوم آن در نیمه دوم ۱۴۰۶ به بهره‌برداری خواهد رسید.
با این وجود طرح های پالایشی دیگری هم از دولت قبل به جا مانده است و قرار است در این دولت پیگیری شوند که این طرح ها عبارتند از طرح پالایشگاه 180 هزار بشکه ای خوزستان که عملیات اجرایی آن از 1401 آغاز می شود.
طرح پالایشگاه 150 هزار بشکه ای آناهیتا که یکی از پروژه‌های هفت خواهران پالایشی در دولت نهم و دهم بوده است که در دولت تدبیر و امید متوقف شد و دوباره در دستور کار قرار گرفته و قرار است در سال 1405 به بهره برداری برسد.
طرح پتروپالایشگاه مهر خلیج فارس به صورت پتروپالایشگاهی در مجاور پالایشگاه بزرگ ستاره خلیج فارس و در قالب فاز چهارم این پالایشگاه تعریف شده است. ظرفیت این واحد 120 هزار بشکه میعانات گازی است و طبق برآورد‌ها فاز پالایشی این طرح در سال 1402 و فاز پتروشیمیایی آن در سال 1405 به بهره‌برداری می‌رسد.
طرح پالایشگاه آدیش جنوبی یکی از طرح‌های تعریف شده ذیل مجتمع پالایشی سیراف است. خوراک این پالایشگاه، روزانه 60 هزار بشکه میعانات گازی است. تاریخ شروع طرح پالایشی اواسط سال 1396 بوده و در سال 1401 به بهره‌برداری می‌رسد.
طرح پتروپالایشگاه لاوان با ظرفیت 120 هزار بشکه ای در روز است و فعلا در مرحله تخصیص زمین است و زمان بهره برداری آن معلوم نیست.
طرح پالایشگاه سرمایه‌گذاری غدیر در منطقه جاسک قرار دارد. ظرفیت این پالایشگاه 300 هزار بشکه در روز نفت خام است و فعلا اطلاعات تکمیلی درباره جزئیات این پروژه موجود نیست.
طرح پالایشگاه شرکت شستان در بوشهر قرار دارد. ظرفیت آن روزانه 300 هزار بشکه نفت خام است و جزییات این طرح نیز فعلا اعلام نشده است.
طرح پالایشگاه مروارید مکران در بندر جاسک واقع است. تاریخ شروع این طرح از ابتدای سال 1400 بوده است و برآورد می‌شود این پالایشگاه 300 هزار بشکه‌ای در سال 1404 فاز یک آن کامل شده و در سال 1405 به بهره‌برداری کامل برسد.
طرح پالایشگاه گروه انتخاب با ظرفیت 200 هزار بشکه ای و طرح پالایشگاه جاوید انرژی پرتو با ظرفیت 60 هزار بشکه ای، طرح پالایشگاه پیشگامان سیراف با پیشرفت 8 درصدی و طرح پالایشگاه ستاره سبز سیراف با ظرفیت 120 هزار بشکه ای از میعانات گازی از جمله طرح های در دست اقدام در صنعت نفت کشور است. برخی از این طرح ها پیشرفت فیزیکی بسیار اندک تا 5 درصدی را دنبال می کنند که به نظرسوخت کشور نیازمند تسریع در ساخت و احداث این طرح هاست. منابع و تامین مالی یکی از موضوعات اصلی است که منجر به کندی در اجرای پروژه ها می شود که آن نیز در جای خود از مشکلات موجود طرح های توسعه ای در کشور است و تجربه نشان داده است برخی از این طرح ها به دلیل کمبود منابع مالی و تغییر سیاستگذاری ها متوقف شده اند در حالیکه این طرح ها برای هدف و افزایش ظرفیت تولید طراحی شده بودند.
اما هر طرحی برای اجرا تا بهره برداری نیازمند زمان است و ساخت پالایشگاه سازی که بتواند نیاز سوخت کشور را جبران کند موضوعی زمان بر است. طرح های توسعه پالایشگاه که هر یک می تواند علاوه بر جبران نیاز کشورپاسخی بر صادرات کشور هم محسوب شود طرح هایی است که به نظر عزم ملی برای اجرا می طلبد. مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی زمان 4 تا 6 ساله برای ساخت پالایشگاه جدید را تخمین می زند و تاکید می کند برای جبران افزایش سرانه مصرف باید فکری دیگری اندیشیده شود در غیر این صورت تراز تجاری بنزین ظرف یکی دو سال آینده منفی خواهد شد که به نظر این هجوم مصرف زمان را کمتر هم نشان می دهد.
بهینه سازی مصرف نیز یکی دیگر از اهرم های اساسی در مدیریت رویارویی تلاقی تولید و مصرف بنزین است. بنابراین باید بهینه سازی مصرف انرژی را در اولویت امور قرارداد. در حوزه وزارت نفت سعی شده است مکانیزم هایی برای تغییر در مصرف عملیاتی شود. به عنوان مثال در چرخه حمل و نقل و سوخت، بر شبکه خطوط تمرکز شده تا جا به جایی جاده ای کاهش یابد و تبعات زیست محیطی نیز کمتر شود. جوان سازی ناوگان خودرویی هرچند هنوز در قالب طرح است و در انتظار تامین اعتبار است اما بارقه امیدی است که روزانه 4 الی 5 میلیون لیتر مصرف سوخت را کاهش دهد. در غیر این صورت هر یکی دو سال باید پالایشگاه جدیدی ساخته شود تا کلیه نفت خام تولیدی به جای صادرات وارد چرخه حمل و نقل شود.
تکالیفی در قوانین هوای پاک در حوزه ساخت خودرو مطرح شده است که در صورت اجرا علاوه بر کاهش آلایندگی به کاهش مصرف هم کمک می کند.
جایگزینی دیگر سوخت ها در چرخه حمل و نقل همانند CNG نیز می تواند کارکرد معادل مصرف بنزین را در پی داشته باشد که البته این موضوع نیز اخیرا توسط  رئیس انجمن CNG  مورد انتقاد قرارگرفت که این صنعت در شرایط نامطلوبی قرار دارد و اگر این صنعت توسعه نیابد دیگر انتظاری نباید داشت که در مصرف بنزین صرفه جویی شود و شاید مجبور به واردات سالانه  8 میلیارد دلار بنزین شویم. رقم 8 میلیارد به گونه ای محاسبه می شود که اگر در حال حاضر برای هرلیتر بنزین قیمتی معادل ۹۰ سنت محاسبه کنیم وآن را در ۳۶۵ روز سال ضرب کنیم به عدد بزرگی معادل ۸ میلیارد دلار خواهیم رسید که برای کشور بسیار سنگین است و این اتفاق در حالی خواهد افتاد که به توسعه صنعت CNGبی توجه باشیم.
سیاست گذاری ها در راستای تقویت توان داخل ربطی به مسائل تحریم و فشارهای خارجی ندارد. چون نفت به عنوان ماده اولیه برای تولید بنزین مهیاست و این نعمت خدادادی حداقل تا چند دهه آینده نیز فراهم است؛ تنها طرح های توسعه ای در تولید بنزین برای مصرف و افزایش صادرات است که باید مورد توجه قرار گیرد تا علاوه بر نیاز مصرف داخلی، درامد ارزی هم حاصل شود.
از دیگر سو مدیریت مصرف هم که قطعا با شعار و بخشنامه قابلیت اصلاح ندارد بلکه آن نیز با یک ضمانت اجرا باید عملیاتی شود تا حداقل میزان مصرف غیرقابل پیش بینی بنزین در نوروز 1401 را نشان ندهد. پیش بینی مصرفی که برای ماه های آتی قابل ارزیابی است و حتی نوروز 1402 را هم می توان از همین روزها پیش بینی کرد. پس برای اجتناب از واردات بنزین که کشور را با مشکلات عدیده ای مواجه می کند نباید بگذاریم شرایط ما را به گذشته بازگرداند بلکه با شتاب بیشتری سیاستگذاری های اصلاح الگوی مصرف و افزایش تولید را دنبال کنیم چون وقت تنگ است و زمان رسیدن تلاقی تولید و مصرف بنزین بسیار نزدیک است.