مریم بابایی -در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی اولین چاه قابل بهره‌برداری ایران در منطقه مسجد سلیمان به نفت رسید. در آن سال ها صنعت نفت ایران با فراز ونشیب های سیاسی و اجتماعی همراه بود. اوضاع نابسامان اقتصادی و منابع عظیم هیدروکربنی، مشام بسیاری از سرمایه‌گذاران خارجی را به سمت صنعت نفت ایران کشاند. بحث اکتشاف و حفاری سال به سال جایگاه خاصی به خود گرفت. سرمایه گذاری و فاینانسورهای خارجی طی سال های پس از انقلاب نیز عطش بهره برداری از نفت ایران داشتند و ایران نیز از این بهره‌برداری می توانست به منابع مالی خوبی برسد.
اما با شروع تحریم ها و کاهش وابستگی به مهندسین خارجی، صنعت نفت ایران با کسب این نقطه قوت توانست روز به روز به افزایش دانش در زمینه استحصال و حفاری گام بردارد به طوری که علاوه بر استحصال نفت و گاز در حوزه پالایش و پتروشیمی هم خودکفا شد.
درواقع استخراج نفت و رسیدن به منابع عظیم مالی، موضوع اصلی اقتصاد نفت ایران بوده و هست اما برگ دیگر آن پژوهش و بررسی روند تولید و آثار به جا مانده از فعالیت ها و چگونگی تولید و استحصال نفت است. واضح تر اینکه معمولا این منابع عظیم نفتی و چاه های استحصال نفت در مناطقی واقع اند که در مجاورت اسکان و محل زندگی تعداد بیشماری از مردم بومی منطقه قراردارند و یا برخی نیز همجواربا زمین های کشاورزی و یا دیگر فعالیت های اقتصادی هستند که با انجام هرگونه عملیات حفاری از نفت، این مناطق در معرض آلودگی های زیست محیطی قرار می گیرند. آلودگی های نفتی و یا پسماندهای حفاری، از آثار به جامانده ناشی از استخراج نفت هستند که همواره تاثیر خود را بر روی اکوسیستم و محیط انسانی می‌گذارند.
با افزایش تولید و بالارفتن میزان حفاری در کشور توجه به کاهش آلودگی های نفتی بیش از زمان های قبل در برنامه ریزی‌ها مورد هدف قرار گرفت به طوری که در نظام قانونگذاری کشور نیز به اهمیت مدیریت خاک و حفظ محیط زیست در زمان حفاری توجه ویژه شده است . درواقع براساس قانون حفاظت از خاک که در خرداد ماه ۹۸ از سوی مجلس شورای اسلامی صادر گردید به قوانین سختگیرانه و جرایم سنگین در صورت تخریب خاک اشاره شده است.
در این راستا چندسالی است که صنعت حفاری بویژه شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب به بررسی و پژوهش بر موضوع کاهش آلودگی نفتی و پسماندهای حفاری می پردازد و راهکارهایی را در جهت رفع هر گونه آلودگی نفتی با شیوه های نوین علمی به کار گرفته است.
مدیریت پسماند نفتی به دلیل اهمیت زیست محیطی با استفاده از روش های نوین به گونه ای طراحی و پیاده سازی می شوند که می توانند این پسماندها را مجددا به چرخه اولیه خود بازگردانند و یا با روش های ساده جداسازی پسماند مایع و جامد، آن‌ها را به محصول جدیدتر برای حاصل خیزی خاک و یا آب قابل استفاده تبدیل و بازیافت کند.
اگر مدیریت پسماند در حین حفاری نفت نباشد
همانطور که می دانیم در طول پروسه عملیات حفاری پسماندهای مایع و جامد در محل ایجاد می شوند. پسماند مایع حاصل از شستشو و خنک سازی دستگاه های حفاری و پسماند جامد ناشی از کنده های حفاری، باقیمانده گل حفاری و مواد باقیمانده از عملیات سیمان کاری بوجود می آید؛ معمولا این پسماندها در حین انجام تولید و حفاری در محل و یا گودال هایی بدون مدیریت رها می شوند. گودال هایی که از پسماند مایع و جامدات و آلاینده نفتی پر شده اند، منجر به آلودگی محیط زیست شده حتی در مواقعی هم این انباشت پسماندها در گودال محل حفاری منجر به توقف عملیات حفاری می‌شوند که این موضوع زیان شدید مالی برای مجموعه تولید به همراه دارد.
اگر مدیریت پسماندها در همراهی دکل وجود نداشته باشد پس از اتمام عملیات حفاری، این پسماندها در گودال ها رها می شوند تا آب موجود در آن ها به صورت تبخیر در محیط به اتمام برسد و پسماند جامد که دارای آلودگی های نفتی و عناصر مضر هستند در محل گودال باقی می مانند. در این گونه مواقع بستر گودال ها مدت ها به صورت آلوده باقی مانده و طی سال ها با بارندگی سالانه به زمین های اطراف نفوذ کرده و یا پس از خشک شدن یا وزش باد، محیط اطراف را تا کیلومترها آلوده می‌کنند. علاوه بر اینها نیز در بسیاری مواقع منجر به از بین رفتن انواع جانوران که زیستگاه آن ها در موقعیت حفاری است، می‌شود. جانورانی که در درون و حاشیه این گودال ها می مانند وبه مروراز بین می روند.
درواقع اگر مدیریت پسماند در عملیات حفاری نباشد معضلات فراوانی چه در حین حفاری و چه بعد از آن برای محیط زیست ایجاد خواهد کرد که جا دارد تدابیر خاصی جهت مقابله با آلودگی نفتی اتخاذ شود.
برای نخستین بارمديريت پسماند حفاري به روش بيولوژيك در مناطق نفت خیزجنوب
۳۱ تیرماه ۹۸ آیین بهره برداری از نخستین طرح مديريت پسماند حفاري به روش بيولوژيك(کمپوستینگ) در موقعیت حفاری چاه شماره 50 نفت سفید برگزار شد، احمد محمدی مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب و جمعی از مدیران ارشد این شرکت، و تعدادی از مسئولان محلی حضور داشتند. این طرح که در راستاي حفظ و صيانت از منابع طبيعي و محيط زيست به طور آزمایشی در حفاری یکی از چاه های میدان نفت‌سفید و در منطقه حفاظت شده زیستی به اجرا در آمد، نتایج موفقیت آمیزی را نیز به همراه داشت. این طرح حفاری پنجاهمین چاه نفت میدان قدیمی نفت سفید ( اکتشاف 1317 ) به زیست محیطی ترین شکل ممکن اجرا شد.
مهندس احمد محمدی مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب در این مراسم در زمینه مديريت پسماند حفاري، اظهار داشت: از 10 سال پیش 7 دستگاه حفاری متعلق به شرکت ملی حفاری ایران با همکاری این شرکت به سیستم مدیریت پسماند(
Zero Discharge) مجهز شدند ودر مناطقی که از لحاظ محیط زیست اولویت ویژه ای دارند به کارگرفته می شوند. درو اقع با بکارگیری این 7 دستگاه حفاری در مناطق نفت خیز جنوب بیش از 100 حلقه چاه بدون ایجاد آلایندگی در مناطق شهری و حفاظت شده حفاری شده است.
مهندس محمدی درباره طرح مديريت پسماند حفاري به روش بيولوژيك(کمپوستینگ) تشریح کرد: این طرح که برای نخستین بار در کشور به دست متخصصان بومی اجرا شده است علاوه بر حذف آلاینده های حفاری و تسریع در پاکسازی خاک های آلوده، در مقایسه با مدیریت پسماند حفاری به روش (
Zero Discharge) 50 درصد ارزان تر است.
همچنین رئیسی معاون حفاری مدیر امور فنی شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب درباره این طرح توضیح داد: اجرای این طرح در كاهش آلودگی های ناشی از پسماند حفاری و صرفه حاصل از بازيافت خاك، آب و مواد مورد استفاده در حفاری به طور چشمگير موثر بوده و می توان این روش را در حفاری های آینده بویژه در سایر مناطق حفاظت شده مورد استفاده قرار داد.
وی اظهار داشت: در روش مديريت پسماند حفاري به روش بيولوژيك(کمپوستینگ)، این پسماندها جداگانه مدیریت می شوند؛ پسماند جامد به روش زیستی (کمپوست سازی) و مایعات بسته به کیفیت اولیه خود به سه روش شیمیایی، جاذب های زیستی و تبخیر- میعان، بازیافت می شوند.
وی خاطرنشان کرد: از مزایای این روش این است که پس از اجرای آن هیچ گونه آلودگی در محل بر جای نمی ماند به گونه‌ای که محل انباشت پسماندهای حفاری قابلیت کشت گیاه را خواهد داشت. همچنین با اجرای این روش 55 تا 70 هزار بشکه آب به چرخه دستگاه حفاری بازگردانی و مورد استفاده مجدد در عملیات می شوند.
این مدیر امور فنی شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب، بهداشت محیط، صرفه جویی در مصرف سیمان و سیلیکات سدیم، کاهش هزینه حمل جامدات، صرفه جویی در تهیه و حمل نمک و عدم نیاز به محل دفن کنده ها را از دیگر مزایای این روش نوین عنوان کرد که با تکیه بر دانش و تخصص بومی و توان داخلی حاصل شده است.
پویان رحمتی مدیرعامل شرکت عمران آسایش جنوب (عماکو) که مجری طرح مدیریت پسماند بیولوژیک است در زمینه روش مدیریت پسماند به شیوه بیولوژیک می گوید: شیوه مدیریت بیولوژیک به پنج روش مور استفاده قرار می گیرد:
- تصفیه شیمیایی آب
- خشک کردن زیستی پسماند
- کمپوست سازی مواد جامد و زیست پالایی
- بازیابی زیستی پسماند و تولید خاک
- نمکزدایی خورشیدی
وی می گوید: هر یک از موارد فوق با انجام مراحل و ساخت تجهیزات در فضای مشخصی مراحل بازیافت پسماندها را بر عهده دارند. مثلا در روش تصفیه آب، پسماند مایع به مخازن تعبیه شده در محل حفاری هدایت شده و پس از طی مراحل جداسازی مواد مایع با آلاینده ها می توان به آب قابل استفاده رسید و این آب را مجددا به چرخه مورد نیاز تولید برگرداند، که درواقع این نمونه قابل بازیافت، علاوه بر کاهش آلودگی در محیط حفاری نفت در استفاده مجدد آب نیز صرفه جویی می شود. تاکنون این شیوه تصفیه آب در کشور صورت گرفته و میلیون ها لیتر آب تصفیه شده حاصل از پسماندها مایع نفتی به چرخه دکل بازگردانده شده است.
رحمتی می افزاید: مراحل استفاده از بازیافت پسماند مواد جامد ( خاک) نیز پس از جداسازی از پسماند مایع برای فرآوری و کمپوست سازی، با افزودن میکروارگانیسم، باکتری های آزمایشگاهی و مواد تسریع کننده به حالت کمپوست فراوری شده درمی آید. مزایای کمپوست کردن پسماند جامد مهم ترین آن به حذف ترکیبات نفتی با زیست پالایی و تثبیت عناصر کمیاب با کربنات کلسیم زیستی و کاهش اثر نامطلوب مواد با رقیق سازی است؛ که این شیوه کمپوست سازی پس از ۴۵ تا ۷۰ روز فاکتورهای خاک زراعی را دارا بوده و قابلیت فراوری کشت گیاه و درختکاری را نیز به همراه خواهد داشت.
این مجری طرح مدیریت پسماند بیولوژیک تصریح می کند: روش های خشک کردن زیستی و یا نمکزدایی خورشیدی ( شیرین کردن آب ) نیز ازروش های کاربردی و بیولوژیکی برای مدیریت پسماندهای جامد و مایع است که می تواند در فرایند بازیافت مورد استفاده قرار گیرد.
مدیریت پسماندها که سال ها در کشور پیگیری می شود و برخی از شیوه های آن نیز حتی به صورت آزمایشی نتایج قابل قبولی را به همراه داشته است نمونه هایی هستند که بیشتر توسط متخصصین بومی و مهندسین داخلی به اجرا درآمده اند.
کشور ما که دارای منابع عظیم نفتی است و حفاری جهت استحصال نفت از خود آثار آلایندگی به جا می گذارد و این آثار با گذشت سال ها می تواند تاثیر غیر قابل جبرانی را هم به همراه داشته باشد لذا به کارگیری فنون علمی می تواند از آثار مخرب آن بکاهد. توجه به موضوع زیست محیطی و استفاده از دانش جدید جهت بازیافت و بازچرخانی پسماندها به چرخه دوباره جایگاه ویژه ای دارد. اینکه شرکت های مرتبط حوزه صنعت نفت از جمله شرکت مناطق نفت خیز جنوب در راستای این مهم قدم های نوینی را برداشته است و در نظر دارد بیش از گذشته به مدیریت پسماند حفاری در دیگر مناطق حساسی که عملیات حفاری در آنجا صورت می گیرد را پیاده سازی کند، نشانگر حرکتی سازنده در جهت دوستی صنعت نفت با حفظ محیط زیست کشوراست.