مریم میخانک بابایی
از فراز آسمان آبی شهر ارومیه، سطح وسیعی از شوره زاری خودنمایی می کند که روزگاری نه چندان دور با سطح 450 میلیارد مترمکعب زمین و حجم آب 15.5 میلیارد مترمکعب، به عنوان دریاچه شور و پرآبی به حساب می آمد. اما به تاریخ امروز که درتابستان سال 1402 قرار گرفته ایم، آب این دریاچه  با همان سطح زمین به حدود 2 میلیارد مترمکعب رسیده است. سطوح خشک و نمک زاری که بر پهنه دریاچه دیده می شود از یک سو و قرمزی آب در بخش های دیگر دریاچه، دل هر بیننده ای را به درد می آورد و به مثابه دیدار مرگ تدریجی است که ناچار به دیدار آن هستیم.
 10 سال و یا شاید هم مدت زمان بیشتری است که این دریاچه عظیم، شرایط بغرنجی را با برداشت آب و بهره برداری های غیرمجاز متحمل شده است و استفاده از آب دریاچه به مرگ تدریجی این شورترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه آب شور دنیا منجر شده است.
اینکه شوری این دریاچه و استحصال نمک آن، حتی به کسب وکار جدیدی در حاشیه دریاچه دامن زده است، اما نکته قابل تامل احیا دریاچه از سوی دولت و هدفگذاری جهت رسیدن به میانگین مطلوب سطح آب این دریاچه است که چند سالی با تکرار نگرانی های کارشناسان محیط زیست به احتمال مرگ مطلق دریاچه، در لیست طرح های اولویت دار دولت قرار گرفته است تا این فاجعه زیانبار و خشکی کامل دریاچه را به حداقل برساند.
از نیمه دهه 90 موضوع انتقال آب به دریاچه از مناطق مختلف و احیا دریاچه بر سر زبان ها افتاد و در نهایت به طرح های متعدد و صرف هزینه از سوی دولت به عنوان طرح های ضروری مطرح گردید. انتقال آبی که از کیلومترها دورتر از دریاچه  و از ارتفاعات صورت می گیرد اما می تواند جانی دوباره به دریاچه دهد.
انتقال آب از کوه های پیرانشهر به دریاچه ارومیه
خشکی دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی در شرایطی روی داد که به فاصله صدکیلومتری آن کوه های پیرانشهر و سردشت قرار دارد. کوه هایی که با بارش های فصلی از تجمیع آب برخوردار بوده و این بارش ها می توانست به احیا دریاچه کمک کند. بدین ترتیب موضوع انتقال آب به دریاچه از این کوه ها مطرح گردید و از سال 1394 موضوع احداث سد "کانی سیب" به عنوان مخزن جمع آوری آب های سطحی و انتقال آن از طریق تونل 35 کیلومتری در زیرزمین و رسیدن به دریاچه ارومیه و احیا این دریاچه، از جمله طرح های اولویت دار قرار گرفت.
 قصه انتقال آب به زبانی ساده از این قرار است که در کوه های پیرانشهر و سردشت سدی با حجم مخزن 220 میلیون مترمکعب و با ارتفاع 58 متر تشکیل گردید و این مخزن که از دیگر سرشاخه های متعدد قرار است حجم آب بیشتری دریافت کند به تونلی 35 کیلومتری متصل است که آب این سد پس از گذر از تونل به کانال ۱۱ کیلومتری به رودخانه "گدارچای" می‌رسد و پس از طی ۲۸ کیلومتر در مسیر این رودخانه وارد پهنه آبی دریاچه ارومیه می‌شود. به عبارتی مسیر انتقال آب پس از رها سازی نزدیک به 70 کیلومتر را طی کرده و به پهنه دریاچه ارومیه می رسد.
به گفته مجریان این طرح با انجام و اجرایی شدن کامل طرح در سه فاز اولیه، این پروژه می تواند 600 میلیون مترمکعب آب را به دریاچه انتقال دهد و این میزان تامین منابع آبی در صورت تکمیل پروژه های جانبی و بارش های مناسب فصلی شاید به یک میلیارد مترمکعب در سال نیز برسد. زیرا مخزن این سد نقش دریافت و رهاسازی آب را دارد و به هر میزان، آب دریافتی را در صورت تراز آبی مخزن سد "کانی سیب" به سمت دریاچه رهاسازی خواهد کرد.
مرحله اول انتقال آب از سد "کانی سیب" به دریاچه ارومیه که افتتاح آن در اسفند 1401 انجام شد به میزان 152 میلیون مترمکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل کرده است و تاحدودی به حجم آب دریاچه افزوده شده است، به طوری که سیاحتگران می توانند با قایق بر روی دریاچه تردد کنند درحالیکه چند سال قبل این امر به دلیل نبود عمق آب لازم امکان تردد قایق های تفریحی مقدور نبود.
فاز دوم پروژه سد "کانی سیب"، گشایش بند "بادین آباد" در جنوب غربی سد کانی سیب است که با انتقال آب 180 میلیون متر مکعب به سد کانی سیب می تواند منابع سد را تامین کند. بخشی از آبِ بند "بادین آباد" از رشته کوه های قندیل در مرز ایران و عراق به کشورمان جاری می شود و بر اثر ذوب شدن برف از ارتفاعات، منابع آبی به بند بادین آباد و سپس به سد "کانی سیب" و از آن جا به دریاچه منتقل می شود.
فاز سوم نیز ساخت بند "کانیشینگا" است که امکان انتقال آب 100 میلیون مترمکعب را داشته و در صورت تکمیل این پروژه نیز با انتقال آب آن به سد کانی سیب که دیگر سرشاخه ورودی سد است می تواند منابع آب بیشتری را برای انتقال به دریاچه فراهم کند.
تامین اعتبار و تکمیل پروژه انتقال آب نکته دیگری است که می تواند به تسریع در انتقال آب کمک کند. مهندس میکائیل بهادری، معاون اجرایی طرح انتقال آب کانی سیب به دریاچه ارومیه در بازدید خبرنگاران از این سد عنوان کرد: برای اجرای طرح انتقال آب تاکنون 3 هزار میلیارد تومان هزینه شده است و برای ادامه و تکمیل فازهای بعدی نیازمند 2 هزار میلیارد تومان دیگر هستیم که البته قول هایی برای تامین اعتبار امسال داده شده است که در صورت تامین اعتبار فاز دوم و تکمیل بادین آباد را آغاز خواهیم کردیم.
وی بخشی از اعتبارات مورد نیاز را به خرید و تملک اراضی سد و بندهای مذکور دانست و گفت: برای صرفا خرید این اراضی 450 میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز است.
این طرح انتقال آب که از تکمیل تونل انتقال آب به شرکت توسعه آب و نیروی ایران واگذار شده است این شرکت از سال 1400 تسریع در تکمیل تونل را آغاز کرده و از اسفند 1401 انتقال آب به دریاچه را انجام داده است.
جهت احیا دریاچه ارومیه، ساخت سد کانی سیب یکی از پروژه های قابل استفاده در این طرح بزرگ است و دیگر اقدامات، انتقال آب تصفیه خانه های ارومیه و تبریز و کاهش مصرف آب کشاورزی و تغییر در نوع کشت کشاورزان عنوان می شود.
بهادری در زمینه احتمال استفاده از آب انتقال داده شده از سد به سوی دریاچه توسط کشاورزان در مسیر رودخانه ها اظهار کرد: بر اساس طرح های مطالعاتی اولا انتقال آب را زمانی درنظر گرفتیم که با فصل کشاورزی همخوانی نداشته باشد و یا به حداقل زمان استفاده برسد و دوم سعی شده این انتقال آب از مسیر گذر آب اراضی کشاورزی نباشد و سوم اینکه این محدوده گذر آب به مثابه محدوده حفاظت شده محیط زیست به شمار می رود و طبق هماهنگی که با محیط زیست شده است گشت های بازرسی و نظارت در استفاده غیر مجاز از آب ساماندهی شده اند که در صورت مشاهده، پمپ های آب، ضبط و جریمه هایی منظور می شود تا مانعی بر استفاده از آب در مسیر انتقال به دریاچه ارومیه باشد.
نکته جالب اینکه گفته می شود که آب پس از رها سازی از سد کانی سیب با طی طریق 70 کیلومتری، در فاصله 5 ساعت به دریاچه ارومیه می رسد. بنابراین بازگشت منابع اّبیِ از دست رفته دریاچه و احیا آن شاید در بیانِ آن بسیار ساده به نظر برسد اما علاوه بر صرف هزینه های هزار میلیاردی نیازمند گذر زمانی 10 ساله است تا به قول ضرب المثل قدیمی قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود، اما جمع شدن همین قطرات نیز خود گواه دریاچه ای است که می تواند برای آیندگان به یادگار بماند.